Язбашны экинчи айы Къушлар къайта

Язбашда айлана якъны тазалыгъын болдурувгъа тергев гючлене бара. Шону учун бахчаларда, бавларда да аманлыкъны чараларын гёрювге арт бермеге тюшмей. Неге десегиз, артдагъы йылларда савлай аламдагъы экология гьалны бузукълашывуна гёре, чакъны гьалы да адатлы кюйде турмай, оьсюмлюклени гьалы да алмашына бара ва четимлеше.

Оьтген къыш авлакъ ишлени оьтгерме имканлыкъ берди. Озокъда, чакъны аламатлары бавчулукъ ва овощлар оьсдюрюв булан машгъул бол­агъан сабанчыланы теренден ойлашдырмай болмай. Тюшюмлени тас этивлерден къоруп сакъламакъ учун янгы ёллар ахтарыла ва асувлу къайдалар танглана…

Халкъ арада язбашны къарлыгъачлар къанатлары булан алып геле деп айтыла. Гертиден де, апрель (яйсан) айда ташыйгъан оьзенлени авазлары ва исси якълардан къайтагъан къушланы чарнайгъан макъамлары къошулуп, айланангдагъы шат тавушлар гёнгюнгню хош эте. Шо да бав-бахчаларда загьматгъа берилгенлени ругьландыра.

Язбашны къыставуллу гюнлеринде къушлар алдагъы йылдан къалгъан уяларын ярашдыра. Оьзгелери де янгы уялар тикме белсенелер. Айтагъаныкъ, оланы гьаракаты язбашда уяларына йымырткъалар салып бала чыгъарып наслу яймакъдыр. Шолайлыкъда, олар наслусун ­оьсдюрмек учун айлана якъдагъы бав-бахчалагъа да къатнай. Гьаманда йимик бир ва кёп йыллыкъ оьсюмлюклени зараллы аврувлардан, зиянлы жанлардан къорувгъа лайыкълы къошум эте десек де, къопдурув болмас.

 

Байлав ишлеге тергев бериле

 

Бавларда ва юзюмлюклерде оьсдюрюлеген тереклени ва борлаланы гючлю еллерден, къаравулланмагъан алатолпанлардан къоруп сакъламакъ учун байлав ишлени оьтгерив агьамиятлы. Кёп йыллыкъ сынав ачыкъ этип гёрсетегени йимик, Къумукътюзден ари де-бери де эшеген къатты еллер бир-бири булан ярышгъа чыгъып гючюн сынай. Шо вакътиде буталгъан кёп йыллыкъ оьсюмлюклени сайламлы бутакъларына, исбайы боюна-союна, янгы чыгъып гелеген чумалларына зиян болмасын учун битимине гёре йиплер ва аркъанлар булан тартып байлап беклешдирив заралгъа токътамас.

Бек анасы йыламас. Ёгъесе, гючлю эшеген еллеге бойсынагъан тереклерден, борлалардан оьсюп чыкъгъан янгы яш чумаллар майрылып, тюшюмню бир къадары тас болажакъ яда буса емиш тереклени тюбю чайкъалып, янтайып, авункъу болур.

 

Чечеклер жутлашагъан вакътиде

 

Бавларда сугъарыв, азыкъландырыв, бутав, байлав, ярашдырыв-янгыртыв ишлени къурумлу кюйде оьз болжалларында сан яны булан оьтгерегеник яхшы. Гьали де тереклер чечек ачгъынча алда оланы емишге кюрчю салагъан тююрлери тутсун учун, тийишли къуллукъларын кютме герек бола. Гьона, чечеклер жутлашагъан вакътиде бир терекден-бир терекге, башгъа бутакъдан-башгъа бутакъгъа учуп жибинлер зувуллап иш гёре. Вёрегиз, сакъ болугъуз, шо заман дарман урув ва сугъарыв ишлер гери урула. Замансыз заман оьтгерилеген чараланы-къуллукъланы натижасында чечеклер тююр тутмай, тёгюлюп къалажакъ. Шо саялы да сав йылны боюнда тёкген къыйыныгъыз, этген харжыгъыз, хыял этеген хайырыгъыз къолдан чыгъармай, борчларыгъызгъа тергевлю янашыгъыз.

 

Тереклер яшгъара

 

Яйсан – язбашны экинчи айы. Жанлы табиат уянма башлай. Бав-бахчаларда да шону гьисапгъа алып, кёп йыллыкъ оьсюмлюклени зараллы аврувлардан ва зиянлы жанлардан къорумакъ учун тийишли къуллукъларын бутакълардан суву юрюмеге башлагъынча алданокъ оьтгермеге герек. Заман алгъасата деп, борчларыгъызгъа уьстденсув янашмагъыз, емиш тереклени, уьлкюлени, юзюм борлаланы гьалына бирдагъы гёз къаратыгъыз. Емиш тереклени заралдан къоруюкъ, язбашдан тутуп иш гёрмесек, мол тюшюмлени оьсдюрмеге четим бола. Айтмагъа сюегеним, зараллы аврувлагъа ва зиянлы жанлагъа ёл берилсе, сонггъунда оланы алдын алмагъа рагьат болмажакъ. Емиш тереклер, уьлкюлер, борлалар къорулмаса, япырагъы ва тююрлери тёгюлме башлай, емиш тереклени оьсювю токътай.

Емиш тереклеге, уьлкюлеге ва борлалагъа дарман урув, тюплерине акъчабыв ишлер генг кюйде давам этиле. Къарлар, бузлавлар тайгъан сонг, емиш уьлкюлени зараллангъан яда буса битими осал бутакъларын бирдагъы да бутап тайдырып, сонг арты булан къайнар сув булан чайма таклиф этилине. Демек, бав-бахча оьсюмлюклени чыныкъдырывну чараларын гёрмесек, ишибиз онг, тюшюмюбюз мол болмас. Хасилеге яйгъынча, овощ оьсюмлюклени шитиллерине де тергевлю янашып, чакъда-чакъда ерин алышдырып, демек, уьйден-къамавдан къыргъа чыгъарып, къырдан уьйге алып ачыкъ гьавада чыныкъдырсагъыз, оьсюм­люклени аманлыгъына къоркъув болмас. Къайнар сув булан себелегинче, сынав ташдырагъаны йимик, шогъар яшыл сапунну иритип яда буса самурсакъны да, согъанны да эзип сувун чыгъарып къошмагъа ярай.

Яйсан – язбашгъы авлакъ ишлени къыставуллу вакътиси. Заманны гьар минутун асувлу кюйде къоллайыкъ. Язбашны бир гюню сав йылгъа аш берегенин унутма тюшмей.

 

Сайламлы жураларын танглайыкъ

 

Оьсюмлюкчюлюк тармакъда сайламлы урлукъланы ва шолай да тереклени, борлаланы болдурув язбашны алдында гьар йыл оьтгерилеген жавап­лы борчланы аслусу санала. Не чачсанг, шону аларсан. Артдагъы йылларда авлакъ ниъматланы ва шолай да емиш тереклени оьсдюрювде къолдан чыгъарылгъан имканлыкъланы янгыдан яшавгъа къайтарывгъа айрыча тергев бериле, ерли шартларда сынала ва пайдаландырыла. Озокъда, шону учун юрт хозяйство оьсюмлюклени тышдан ахтарып тангламайлы, ерли жураларын оьсдюрюв агьамиятлы.

Дагъыстанда да тав, тавтюп ва тюзлюк бойда сыналгъан емиш тереклени, уьлкюлени ва борлаланы оьзтёрече журалары оьсдюрюле. Тюзю, артдагъы йылларда чакъны аламатларыны натижасында эрте чечек ачагъан емиш тереклени тюшюмюн сакълама четим болгъан. Айтмагъа сюегеним, емиш тереклени къыягъанда да Дагъыстанны районларында ерли гьава шартланы гьисапгъа алмай къойма ярамай.

Буйнакск шагьарны ювугъундагъы Дагъыстан сынав станцияда къыйылып оьсдюрюлген те­реклер республикабызны темиркъазыкъ боюнда чы нечик де, гьатта Москва, Тула ва оьзге регионларда да бавчуланы янындан талап этиле. Къыбла бойдагъы бавчулар ва овощ оьсдюрювчюлер аслу гьалда Магьарамгент ва Дербент районларда ­оьсдюрюлеген тереклерден ва шитилден пайдалана. Шону учун бавчулар ва овощ оьсдюрювчюлер оьзбашына шитил оьсдюрегенде яда буса тереклер къыягъанда ерли гьава шартланы гьисапгъа алса, къыйыны зая болмас.

Алданокъ, гюзден тутуп овощланы урлукъларын ва тереклени къыягъан чубукъларын ­танглап, оьз болжалларында шитилни оьсдюрегенде йимик, къыйыв ишлени де яйсан айда оьтгермеге тюше. Сынавлу бавчулар терекни къыйгъынча яда буса бюр салып оьсдюргюнче, бир нече гюнлер алда сугъарып тереклердеги сувну юрювюн ёрукълашдыра.

 

Гёзелликни бийкеси

Бырынгъы Греция ва Индия пачалыкъларда роза гюлге айрыча гьюрмет этиле болгъан. ­Да­гъысын айтмай къойсакъ да, роза гюл – чечеклени бийкеси. О заманларда Индияны пачасы оьзюне роза гюл берген адамгъа разилигин билдирип, айрыча гьюрмет этип, ону мурадын яшавгъа чыгъара болгъан дейлер. Уьстевюне, роза гюлден гьазирленген май алтын йимик къыйматлы болгъаны да белгили.

Ер юзюнде гьар тюрлю эллерде роза гюлню юзлер булангъы журалары къаршылаша. Озокъда, оланы битими, ийислери де башгъа-башгъа…

Шо саялы да гьалиги роза гюлню сюегенлер оьзю ушатагъан жураларын оьсдюрюв булан машгъул бола.

Сыйлы роза гюлге де этилинеген къуллукъланы болжалларын бузмай, оьз заманында оьтгермеге тарыкъ. Бизин республикабызны тюзлюк боюндагъы районларда роза гюллер аслу гьалда сувукъдан заралланмай. Тек оланы да оьзге ­оьсюмлюклени йимик оьз заманында азыкъландырып, сугъарып, зараллы аврувлардан ва зиянлы жанлардан къорумаса бажарылмай. Яйсан айда роза гюллени буталгъандан сонг янгыларын орнатма да ярай.

 

Бавчулар учун бирдагъы таклиф

 

Уьстде де эсгерилген кюйде, гьалиги заманда, савлай аламда йимик, бизин республикабызда да айлана якъны, табиатны аманлыгъын, тазалыгъын къоруп сакълав – агьамиятлы масъала. Муна шо саялы да, тазалыкъ иманны яртысы деген кюйде, айланабыздагъы экология гьалны да гьисапгъа алып, бав-бахчада тазалыкъны низамын бузмай иш гёрейик ва яшайыкъ.

Тартынмай, уялмай, эгер де биз яшайгъан яда буса ишлейген ерибизде айлана якъны аман­л­ыгъына зиян этме муштарлылар къаршылаша буса, оьз уьлгюбюз, насигьатыбыз булан олагъа да низамны бузма ёл къоймайыкъ.

Бав-бахчалардан чыкъгъан къалды-къулдуланы айлана якъгъа ташламайлы, олардан ерли кюйлевючлер гьазирлемеге бажарылагъаны гьакъда да унутма тюшмей.

 

Гьазирлеген

Къ. КЪАРАЕВ.