Уллу Ватан давну гьакъында сёз чыкъса, белгили дав язывчу А. Путербротну 1978-нчи йылда чыкъгъан «Из плеяды отважных» деген китабын эсге аламан. Шо да негьакъ тюгюл. Шо китапда авторну давда оьзлени гёрсетген дагъыстанлылар булан бирге ата юртлум Закарья Къочкъаровну гьакъында охугъан адамны юрегине сингеген, ойлашдырагъан «Чёлню къаракъушу» деген очерки де бар.
Закарья Къочкъаров 1921-нчи йылда Адил Янгыюртда тувгъан. Уллу Ватан дав Закарьягъа Магьачкъаладагъы лётчиклени гьазирлейген курсларда башлана. Янгы охуп битеген яш лётчиклени тезлик булан фронтгъа бакъдыралар ва оланы биринчи дав учувлары, биринчи урушлары Темиркъазыкъ Кавказ, Таман ва Къырым ярыматавлар учун юрюлген къыргъынлы урушлар булан байлавлу.
«Чёлню къаракъушу» деген ат берилген Закарья Къочкъаровну гьакъында хабарлай туруп, ону булан бирче дав этген Совет Союзну эки керен Игити Г.Ф. Сивко Закарья Къочкъаровну къатты хасиятын, къоркъув билмегенин уллу гьюрмет булан эсгере.
– Фашистлеге бек къоркъунчлу алты «ИЛ-2» совет самолёт полкну командири Н.К. Глушенкону ёлбашчылыгъы булан гьавагъа гётерилди, – деп эсгере Г.Ф.Сивко. – Командирни онг янында – комсомолец Захар Къочкъаровну самолёту. Алашадан учагъан самолётлар фашистлени танк сиривю Терик оьзенден оьтме онгарылып турагъанны гёре. Самолётлар олагъа гьужум башлай. Фашистлер зенит топлар булан атыша. Алты совет самолётдан уьчевю бузулуп, аэродромгъа къайтма борчлу бола. Къалгъан уьчевю, дагъы да эки керен къайтып, танкланы уьстюне бомбалар ташлай, ракеталар булан атыша. Шо вакътиде совет самолётлагъа къаршы дёрт немис «Т–109» самолёт геле. Оланы бириси командир Глушенкону самолётун уруп яллатма онгайлыкъ ала. Яллатма да яллатар эди. Тек артдан гелеген Захар Къочкъаров алдынлыкъ этип, немис самолётну яллата. Шолайлыкъда, командирни ва самолётну къутгъара.
Оьзюн гьавада енгил учагъан къаракъуш йимик гьис этеген Закарья Къочкъаровну гьар дав учуву немис-фашистлени артсыз-алсыз черивлерине къувун сала. Шолай учувлары буса ону гюнде 20–25 болуп да гете.
Давлар бек къызгъын бола. Гюнден-гюнге совет лётчиклени сыдыралары да сийрек бола. Шолай, бир гьава давдан аэродромгъа Закарья Къочкъаровну самолёту да къайтмай.
Дав битип, 15 йылдан сонг Закарья Къочкъаров дав этген 219-нчу полкну ветеранлары ону зукъариси Магьаммат Къочкъаровну излеп таба ва Керч шагьар учун давда оьлген лётчиклеге эсделик ачагъан вакътиге ону чакъыра. Шонда Магьаммат къардашы булан дав этген бир нечев булан байлавлукъ тута. Къардашыны къысматын ахтара.
«Биз, лётчиклер, янгы чыкъгъан «ИЛ-2» самолётда учма да уьйренип, 1942-нчи йыл 219 штурмовой полкгъа онгарылдыкъ, – деп эсгере Совет Союзну Игити В. А. Демидов Закарьяны зукъараси Магьаммат Къочкъаровгъа давдан сонг язгъан кагъызында. – Башлап биз Магьачкъалада, Гюдюрмесде, Орджоникидзени тюбюнде болдукъ. Мен Сашадан (дав ёлдашлары Закарьягъа шолай ат къойгъан болгъан) 19 йыл уллу эдим. Буса да къурдашлар болуп къалгъан эдик. Дав ёлдашларыбыз бизге «атасы-уланы» дей эди. Ерде бирге юрюйбюз. Гьавада бирге учабыз. Саша бек бажарывлу лётчик эди. Къайсы ябушувдан да уьстюн чыгъа. Ол яман къоркъунчлу зенит установкалары да булан бирге фашист зенитчиклени де яллатды. Бу бек къоркъунчлу тапшурув эди. Буса да Саша къоркъув билмейген лётчик гьисапда танылды.
1941-нчи йыл 7-нчи ноябрде болгъан ябушув гьамангъа эсимде къалгъан, – деп узата оьзюню кагъызында В. А. Демидов. – Орджоникидзе учунгъу къыргъын давлар. Булут. Сыгъанакъ. Бизин самолётлар алашадан, 700 метр бийикликден Дигори-Чикола ёлну разведка эте. Фронт кёп артда къалды. 36 немис «Юнкерс–87» самолётгъа раслашдыкъ ва ябушма токъташдыкъ. Радио булан: «Мен башчыгъызман. Алда гелегенине мен ураман. Оьзгелерине уругъуз!» – деп буйрукъ беремен. Пушкалардан, ракеталардан атыша башладыкъ. Алдагъы немис самолётлар гьавада яллады. Шо вакътиде Саша Къочкъаровну самолёту немис самолётланы арасына гирип, оланы адашдырып къойду. Шо саялы фашистлер бомбаларын оьзлени солдатларыны уьстюне де ташлап, гетме борчлу болду. Мени лётчиклерим Саша Къочкъаров, Саша Кубайт, Павел Глазков бузулгъан самолётларын оьзюбюзню топурагъыбызгъа къондурма болдулар. Шо заман биз немислени дёрт бомбардировщигин, эки истребителин яллатдыкъ. Шо игитлиги саялы Саша Къочкъаровгъа Къызыл Юлдуз орден берилди. Мени самолётум яллап тюшдю. Госпитальдан чыкъгъанда мени башгъа частгъа онгардылар. Шулайлыкъда, «атасы-уланы» айрылып къалдыкъ».
Совет Союзну эки керен Игити Г.Ф. Сивко Захар оьлген кюйню яза:
«Закарья Къочкъаровну самолёту гьавагъа ахырынчы гезик Къобанны ва Таманны азат этегенде гётериле. Гьавада уллу давлар юрюле. Бизинкилер Мысхако ярыматавгъа десант ташлай. Лётчиклер, шону ичинде Закарья Къочкъаров да, гьавадан таба моряклагъа кёмеклеше. 21-нчи апрелде айрокъда къыргъын ябушувлар бола. Гьавагъа гётерилген беш самолёт булан он лётчик аэродромгъа къайтмай. Шоланы арасында Закарья Къочкъаровну самолёту да…»
Мен оьрде эсгерип гетген «Из плеяды отважных» деген китапны автору А. Путербротну оьзюню китабыны ахырында:
«Керч шагьарда оьлген лётчиклеге эсделик белги салынгъан. Уьстюне Къырым учун давда оьлгенлени атлары язылгъан. Шонда лап да алдагъыланы арасында Захар Къочкъаровну аты да бар. Шо улангъа буса янгыз 21 йыл бола эди…», – деп яза.
Арадан йыллар гетген. Бу йыл уллу Уьстюнлюкню 69-нчу керен къаршылайбыз. Шо уллу байрам бизин халкъгъа нечик къыйынлыкълар булан гелгенни, ватаныбызны, савлай адамурлукъну 20-нчы асруда халкъланы фашизмден эркин этмек учун жанларын берген миллионлар булан совет солдатланы атлары халкъны юреклеринде даимликге яшажакъ.
«Чёлню къаракъушу», къоркъув билмеген Закарья Къочкъаровну аты да оьлмей. Ону ругьу, аты юртлуларым учун оьктемликни, ватанына бакъгъан герти сюювню ва аминликни белгиси гьисапда дагъы да юз йыллар яшажакъгъа шеклик ёкъ.
Закарья Къочкъаров 1921-нчи йылда Адил Янгыюртда тувгъан. Уллу Ватан дав Закарьягъа Магьачкъаладагъы лётчиклени гьазирлейген курсларда башлана. Янгы охуп битеген яш лётчиклени тезлик булан фронтгъа бакъдыралар ва оланы биринчи дав учувлары, биринчи урушлары Темиркъазыкъ Кавказ, Таман ва Къырым ярыматавлар учун юрюлген къыргъынлы урушлар булан байлавлу.
«Чёлню къаракъушу» деген ат берилген Закарья Къочкъаровну гьакъында хабарлай туруп, ону булан бирче дав этген Совет Союзну эки керен Игити Г.Ф. Сивко Закарья Къочкъаровну къатты хасиятын, къоркъув билмегенин уллу гьюрмет булан эсгере.
– Фашистлеге бек къоркъунчлу алты «ИЛ-2» совет самолёт полкну командири Н.К. Глушенкону ёлбашчылыгъы булан гьавагъа гётерилди, – деп эсгере Г.Ф.Сивко. – Командирни онг янында – комсомолец Захар Къочкъаровну самолёту. Алашадан учагъан самолётлар фашистлени танк сиривю Терик оьзенден оьтме онгарылып турагъанны гёре. Самолётлар олагъа гьужум башлай. Фашистлер зенит топлар булан атыша. Алты совет самолётдан уьчевю бузулуп, аэродромгъа къайтма борчлу бола. Къалгъан уьчевю, дагъы да эки керен къайтып, танкланы уьстюне бомбалар ташлай, ракеталар булан атыша. Шо вакътиде совет самолётлагъа къаршы дёрт немис «Т–109» самолёт геле. Оланы бириси командир Глушенкону самолётун уруп яллатма онгайлыкъ ала. Яллатма да яллатар эди. Тек артдан гелеген Захар Къочкъаров алдынлыкъ этип, немис самолётну яллата. Шолайлыкъда, командирни ва самолётну къутгъара.
Оьзюн гьавада енгил учагъан къаракъуш йимик гьис этеген Закарья Къочкъаровну гьар дав учуву немис-фашистлени артсыз-алсыз черивлерине къувун сала. Шолай учувлары буса ону гюнде 20–25 болуп да гете.
Давлар бек къызгъын бола. Гюнден-гюнге совет лётчиклени сыдыралары да сийрек бола. Шолай, бир гьава давдан аэродромгъа Закарья Къочкъаровну самолёту да къайтмай.
Дав битип, 15 йылдан сонг Закарья Къочкъаров дав этген 219-нчу полкну ветеранлары ону зукъариси Магьаммат Къочкъаровну излеп таба ва Керч шагьар учун давда оьлген лётчиклеге эсделик ачагъан вакътиге ону чакъыра. Шонда Магьаммат къардашы булан дав этген бир нечев булан байлавлукъ тута. Къардашыны къысматын ахтара.
«Биз, лётчиклер, янгы чыкъгъан «ИЛ-2» самолётда учма да уьйренип, 1942-нчи йыл 219 штурмовой полкгъа онгарылдыкъ, – деп эсгере Совет Союзну Игити В. А. Демидов Закарьяны зукъараси Магьаммат Къочкъаровгъа давдан сонг язгъан кагъызында. – Башлап биз Магьачкъалада, Гюдюрмесде, Орджоникидзени тюбюнде болдукъ. Мен Сашадан (дав ёлдашлары Закарьягъа шолай ат къойгъан болгъан) 19 йыл уллу эдим. Буса да къурдашлар болуп къалгъан эдик. Дав ёлдашларыбыз бизге «атасы-уланы» дей эди. Ерде бирге юрюйбюз. Гьавада бирге учабыз. Саша бек бажарывлу лётчик эди. Къайсы ябушувдан да уьстюн чыгъа. Ол яман къоркъунчлу зенит установкалары да булан бирге фашист зенитчиклени де яллатды. Бу бек къоркъунчлу тапшурув эди. Буса да Саша къоркъув билмейген лётчик гьисапда танылды.
1941-нчи йыл 7-нчи ноябрде болгъан ябушув гьамангъа эсимде къалгъан, – деп узата оьзюню кагъызында В. А. Демидов. – Орджоникидзе учунгъу къыргъын давлар. Булут. Сыгъанакъ. Бизин самолётлар алашадан, 700 метр бийикликден Дигори-Чикола ёлну разведка эте. Фронт кёп артда къалды. 36 немис «Юнкерс–87» самолётгъа раслашдыкъ ва ябушма токъташдыкъ. Радио булан: «Мен башчыгъызман. Алда гелегенине мен ураман. Оьзгелерине уругъуз!» – деп буйрукъ беремен. Пушкалардан, ракеталардан атыша башладыкъ. Алдагъы немис самолётлар гьавада яллады. Шо вакътиде Саша Къочкъаровну самолёту немис самолётланы арасына гирип, оланы адашдырып къойду. Шо саялы фашистлер бомбаларын оьзлени солдатларыны уьстюне де ташлап, гетме борчлу болду. Мени лётчиклерим Саша Къочкъаров, Саша Кубайт, Павел Глазков бузулгъан самолётларын оьзюбюзню топурагъыбызгъа къондурма болдулар. Шо заман биз немислени дёрт бомбардировщигин, эки истребителин яллатдыкъ. Шо игитлиги саялы Саша Къочкъаровгъа Къызыл Юлдуз орден берилди. Мени самолётум яллап тюшдю. Госпитальдан чыкъгъанда мени башгъа частгъа онгардылар. Шулайлыкъда, «атасы-уланы» айрылып къалдыкъ».
Совет Союзну эки керен Игити Г.Ф. Сивко Захар оьлген кюйню яза:
«Закарья Къочкъаровну самолёту гьавагъа ахырынчы гезик Къобанны ва Таманны азат этегенде гётериле. Гьавада уллу давлар юрюле. Бизинкилер Мысхако ярыматавгъа десант ташлай. Лётчиклер, шону ичинде Закарья Къочкъаров да, гьавадан таба моряклагъа кёмеклеше. 21-нчи апрелде айрокъда къыргъын ябушувлар бола. Гьавагъа гётерилген беш самолёт булан он лётчик аэродромгъа къайтмай. Шоланы арасында Закарья Къочкъаровну самолёту да…»
Мен оьрде эсгерип гетген «Из плеяды отважных» деген китапны автору А. Путербротну оьзюню китабыны ахырында:
«Керч шагьарда оьлген лётчиклеге эсделик белги салынгъан. Уьстюне Къырым учун давда оьлгенлени атлары язылгъан. Шонда лап да алдагъыланы арасында Захар Къочкъаровну аты да бар. Шо улангъа буса янгыз 21 йыл бола эди…», – деп яза.
Арадан йыллар гетген. Бу йыл уллу Уьстюнлюкню 69-нчу керен къаршылайбыз. Шо уллу байрам бизин халкъгъа нечик къыйынлыкълар булан гелгенни, ватаныбызны, савлай адамурлукъну 20-нчы асруда халкъланы фашизмден эркин этмек учун жанларын берген миллионлар булан совет солдатланы атлары халкъны юреклеринде даимликге яшажакъ.
«Чёлню къаракъушу», къоркъув билмеген Закарья Къочкъаровну аты да оьлмей. Ону ругьу, аты юртлуларым учун оьктемликни, ватанына бакъгъан герти сюювню ва аминликни белгиси гьисапда дагъы да юз йыллар яшажакъгъа шеклик ёкъ.
Герейхан Гьажиев,
хас мухбирибиз.
Суратда: З. Къочкъаров.
