Дагъыстанны Гьукуматыны Башчысы Абдулмуслим Абдулмуслимов гьали-гьалилерде регионну журналистлери булангъы прес-конференциясында бизин республикабызда гелеген йыл болдурулагъан умуми продуктну къадарын акъчагъа айландыргъанда бир триллиондан кем болмажагъы гьакъда ачыкъдан эгерди.
Озокъда, булай жаваплы къуллукъда чалышагъан сынавлу ёлбашчыны ва касбучуну сёзлерине къулакъасып бизге де шону учун иш ерлерибизде къаст этмек къала. Республикада умуми регион продуктну оьлчевлери ва шолай да сан яны агропромышленный, сатыв алыв шолай да къурулуш тармакъларда йыл сайын арта бара. Промышленный маллар чыгъарагъан тармакъда болдурулагъан маллар, къуллукълар оьлчевлерине ва сан янына гёре къоллавчуланы рази къалдырамы? Къалдырмай буса гележекде промышленный тармакъны оьсдюрювде не йимик имканлыкълар бар, алгъа не йимик жаваплы борчлар салына деген соравлар да тувулуна.
Агьамиятлы масъалагъа байлавлу болуп ДР-ни промышленностуну ва сатыв алыв тармагъыны министри Низам Халилов республикабызны маълумат къуралларына баянлыкъ берген. Тёбенде министрни баяны «Ёдашны» охувчуларыны тергевюне де бериле.
– Низам Рагьманович, сатыв-алыв тармакъда умуми регион продуктну оьлчевюне ломай къошум болагъаны англашыла. Промышленный тармакъда регион продуктну нече проценти амалгъа геле?
– Гертиден де, базар аралкълар оьмюр сюреген девюрде сатыв-алыв генг кюйде юрюле. Шону бирев де инкар этмеге болмай. Тек гьар тюрлю бюджетлеге гелеген налог къошумларда промышленный тармакъны пайы аслам. Дагъы да ачыкъ этип айтсакъ, бу йылгъы къошуму 5 процент буса да, республикабызны бюджетлерине гелеген налогланы 30 процентден къолайы промышленный предприятиелерден жыйылагъаны гьакъда да айрыча эсгерсек дурус болур.
– Дагъыстанда гележекде уллу производство прдприятилени къурув – агьамиятлы масъала. Шоланы санавун артдырыв, производствосун генглешдирив гележекде дагъы да янгы иш ерлени артдырмагъа ва налог гелимлени къолайлашдырмагъа ломай кёмек этежек. 2024-нчю йылда промышленный тармакъны оьсювюн гьисапгъа алып не йимик чаралар гёрюлежек?
– 2024-нчю йылгъа республикабызны промышленный тармагъында 14 инвестиция проектлени яшавгъа чыгъарма умут этилине. Шо да янгы иш ерлеге ва налогланы жыйымына лайыкълы къошум болур эди. Эсгерилген инвестиция проектлени оьлчевюнде алгъа салынгъан борчланы яшавгъа чыгъарыв 1300 янгы иш ерлени ачмагъа имканлыкъ бережек ва налоглагъа лайыкълы къошум болажакъ.
– Шону учун нечакъы акъча маяланы пайдаландырмагъа гёз алгъа тутулгъан?
– Буссагьатгъы вакътиде республикабызда яшавгъа чыгъарылагъан 30-гъа ювукъ инвестиция проектлер бизин министерликни тергевюнде, шоланы 15-и – республика оьлчевдеги инвестиция проектлер. Яшавгъа чыгъармакъ учун 2024-нчю йылда промышленный тармакъда 16 миллиардгъа ювукъ акъча маяланы пайдаландырмагъа умут бар.
– Гележекге байлавлу белгиленген борчлар уллу ва жаваплы. 2023-нчю йылда промышленный тармакъда етишилген натижалар сизин некъадар рази къалдырдымы?
– Алданокъ билинген натижалагъа гёре бу 2023-нчю йыл производство малланы чыгъарывну къадары 104 процентге етишме имканлы. Шоланы арасында маъдан байлыкълар да оьз ерин тута.
– Промышленный тармакъны да башгъа-башгъа бёлюклери бар, къурулуш тармакъда нече инвестпроект белгиленгени гьакъда айтмагъа бажарыламы?
– Къурулуш тармакъда да яшавлукъ-экономика агьамияты булангъы оьзюню мердешли бёлюклери бар. Регионда чыгъарылагъан къурулуш малланы сан янын ва оьлчевлерин артдырывгъа тергев бермесек, тышдан гелтирилеген маллар учун транспортгъа харж кёп гетегени белгили. Санкцияланы шартларында къурулуш учун тарыкълы техника къураллар, ясандырыв алатлар ва оьзге маллар учуз токътамай. Арт вакътилерде уьлкебизни оьзге регионларында йимик, бизин республикабызда да промышленный малланы ва шону ичинде къурулуш материалланы чыгъарывну ёрукълашдырмагъа тарыкъ болагъаны англашыла. магьачкъалада ва Каспийск шагьарларда къурулуш малланы чыгъарагъан 3 инвестпроект гёз алгъа тутулгъан. Уьч де проект учун 2,7 миллиард манатны оьлчевюнде акъча маяланы болжалларын йырмай асувлу кюйде пайдаландырмагъа токъташгъанбыз. Гьалиге ерли айырылгъан акъча маяланы 2 миллиардгъа ювугъу харжланып 150-ге ювукъ янгы иш ерлер де ачылып тура…
Къурулуш малланы чыгъарагъан предприятиелер башгъа-башгъа ихтияралары дазуландырылгъан жамиятлар учун ерлерде гьар тюрлю онгайлы къуллукълар болдурулагъаны гьакъда да айрыча эсгермеге сюер эдим. Шону учун республика бюджетден ДР-ни Башчысы Сергей Меликовну сиптечилиги булан харжлар да гёрсетиле ва пайдаландырыла.
– Бизин республикабызда шиша маллар чыгъарагъан заводланы къурулушуну ва пайдаландырывну масаласы не ёрукъда яшавгъа чыгъарыла ?
– «Каспий шиша йибек» ва «Дагъыстан шиша тара» деген ихтиярлары дазуландырылгъан акционер жамиятланы сиптечилиги булан 2024-нчю йылда шиша маллар чыгъарагъан тармакъда эки инвестиция проект белгиленген. Эки де проектни яшавгъа чыгъармакъ учун 2 миллиардгъа ювукъ акъча маялар пайдаландырылмагъа тарыкъ. Белгиленген харжлар асувлу кюйде пайдаландырылса, 350-ден де къолай адамгъа иш ерлени ачмагъа имканлыкълар яратылынажагъы ва промышленный тармакъдан налог гелимлеге къошум болажагъы гьакъда айрыча эсгермеге ярай. Эсгерилген проектлени яшавгъа чыгъармакъ учун гьалиге ерли 1,5 миллиард манат акъча маяялар харжлангъан ва 200-ге ювукъ янгы иш ерлер ачылгъан.
– Низам Рагьманович, совет девюрде Дагъыстанда аякъ ва опуракъ гийимлер чыгъарагъан фабриклер асувлу кюйде ишлей эди. Имканлыкълары къолдан чыгъарылгъан тармакъланы янгыртмакъ учун не йимик чаралар гёрюле?
– Гертиден де, опуракъ ва аякъгийимлер чыгъарагъан фабриклерде бизин республикабызда минглер булангъы адамлагъа къазанч этмеге иш ерлер эркин эди. Чыгъарылагъан маллары да зор уьлкебизни башгъа-башгъа совет республикаларында генг кюйде пайдаладырыла болгъанын бирев инкар этмеге болмай. Опуракъ гийимилер чыгъарагъан уллу фабриклер болмаса да, артдагъы йылларда бизин республикабызда Магьачкъалада, Каспийск, Избербаш, Дербент, Буйнакск шагьарларда ишлейген тигив цехлер ва шолай да айрыча иш гёреген тайпаланы гьаракаты булан бар имканлыкълар пайдаландырылагъаны ачыкъ болуп гёрюне. 2024-нчю йылны дёртюнчю кварталында тигив ишлер булан машгъул болувгъа байлавлу къурулагъан эки инвестиция проект пайдаландырывгъа берлмеге герек. Шону учун далапчы тайпаланы, 409 миллион акъча маяларына 30 -гъа ювукъ иш ерлер ачмагъа умут этиле.
Аякъ гийимлер чыгъарагъан фабриклени янгыртывгъа ва производствосун генглешдиривге тергев артгъаны гьакъда айрыча эсгермеге тюше. 2023-нчю йылда 216 иш ерлер ачылгъан. 2024-нчю йылда шону учун, айтагъаныкъ, эргиши ва къатынгиши аякъгийимлени чыгъарывну артдырмагъа дагъы да ярым миллиард акъча маяланы харжлама гёз алгъа тутулгъан. Гьали-гьалилерде Ленингент посёлокда эргиши ва къатынгиши аякъгийимлер учун ултанлар гьазирлейген 30 адамгъа ишчи ерлери булангъы цех ишлемеге башлады. Демек, аякъгийимлени тигив цехлени, фабриклени ишге берив давам этилине.
– Дагъыстан алдан берли оьзюню агъач усталары булан да белгили болуп гелген. Шо тармакъдагъы гьалгъа байлавлу бугюн не айтмагъа бажарыла?
– Дагъыстанны табиат байлыкъларыны арасында агъачлыкълары айрыча ерни тута. Майданлары айтардай кёп болмаса да, тек багьалы тереклери кёп къаршылаша, чинар, эмен, элме, ябушгъан, чум, къоз, гьайва тереклени агъачындан гьазирленеген маллар дюнья базарларында айрыча къыйматлана. Шону гьисапгъа алып, гелеген йылны экинчи кварталында бир нече инвестиция проектлени яшавгъа чыгъарма ва 85 янгы иш ерлер ачмагъа умут этилине. Озокъда, алда йимик гьали де гюбечили гюмюш ва алтын маллар, Гьоцатлидеги, Унцукульдагъы чебер агъач маллар чыгъарагъан комбинатланы коллективлери де борчларына бажарывлу кюйде янаша. Гележекде де агъач малланы гьазирлейген усталагъа янгы иш ерлер ачмакъ учун тийишли чаралар гёрюлежек.
– Промышленный тармакъда производствосун генглешдирип, янгы иш ерлер ачагъанлар пачалыкъны янындан кёмеклер аламы?
– Озокъда, борчларына бажарыву кюйде янашагъан тайпалар, къурумлар ва айрыча далапчылар пачалыкъны янындан материал якъдан иштагьландырыла, кёмек харж булан таъмин этилине. Айлана якъдагъы санкцияланы шартларында пачалыкъны янындан далапчы тайпалар харж якъдан къысылмай. Шону учун 2024-нчю йылгъа ДР-ни Гьукуматыны сиптечилиги булан республика бюджетден промышленный тармакъны асувлулугъун артдырывгъа къошум гьисапда дагъы да 300 миллион манат харж гёрсетилинген.
– Сатыв-алыв тармакъда, уьстде де эсгерилгени йимик малланы чыгъарыв ва къуллукъланы кютюв йыл сайын оьсе бара. Гелеген йылгъа борчлар белгиленгенми?
– Гертиден де, сатыв-алыв тармакъда къоллавчуланы къуллукъларын кютеген 23,8 минг сатыв юрютеген ерлер ишлей. Ломайлап маллар сатылагъан базарлар булан увакълап сатыв этив базарлар да борчларын йырмай демеге ярай. Янгы иш ерлер ачыла ва гележекде де артажагъына шек ёкъ. Малланы ва къуллукъланы багьалары буса айлана якъдагъы талаплагъа гёре токъташдырыла. Шону учун республикабызда промышленный маллар чыгъарыв булан машгъул болагъанланы, айрокъда гёрмекли натижалары булангъы предприятилени, коллективлени, далапчыланы кёмексиз къоймай харж булан якъламагъа тарыкъ болагъаны англашыла.
Къ. КЪАРАЕВ.
СУРАТДА: Н. Халилов.
