Тек бир-бир хас касбулагъа мекенли муратгъа байлавлу (целевой приём) къайдасын къоллап да тюшмеге бола. Шо нени англата? Нечик шо ёлну сайламагъа бола? Шу меселдеги ва бу масъаланы айланасындагъы гьалны гьакъында макъаланы барышында ачыкъ болажакъ.
Охувну бу къайдасын танглагъан абитуриентге оьр охув ожакъгъа тюшмек учун ЕГЭ-ни гьасиллеринден къайры да, къайсы буса да бир идараны яда къурумну атындан язылгъан кагъызны да (таклифни) алмагъа тюше. Шо кагъызда, мисал учун, шо къурумда юрюлеген ишлени юрютмек учун касбучу тарыкъ экени гьакъда языла. Шо къурум яда идара студент билим алагъаны учун акъча да тёлеме борчлу.
Натижада абитуриент оьр охув ожакъгъа тюшмек учун алдын ерли билдирилеген умуми ярышда ортакъчылыкъ этмей. Тек ол оьр охув ожакъгъа оьрде эсгерилген ёлну сайлап бара буса, хас ярышдан оьтмеге герек бола. Бу ерде бир маълуматгъа агьамият бермеге тюше. Эгер абитуриент бир идара яда къурум йиберип бара буса, тюшегендеги ярышдан оьтмеге тюшмей ва охумагъа тюшюп бола деп эсине геле. Шо – янгылыш ой. Нечик болса да, шо къайданы сайлагъанлар учун оьр охув ожакъ билдирген ярышдан оьтмеге герекли бола.
Эгер де оьр охув ожакъгъа тюшеген шартлардан оьтсе, шо адам алдын ерли айыргъан факультетни студенти бола. Оьр билим алгъан сонг, ол ону йиберген къурумгъа барып ишлемеге башлай. Къурумну студентни алдындагъы, студентни къурумну алдындагъы ва къурумну оьр охув ожакъны алдындагъы борчлары алдын ерли белгилене ва уьч де якъ булан дыгъар байлана.
Россиядагъы оьр охув ожакъларда оьр билимлеге ес болувну бу къайдасы эки тюрлю кюйде оьте. Пачалыкъны табилигиндеги къурумлардан бара буса, болажакъ студентге Россия Федерацияны билим беривге ва илмугъа къарайгъан министерлигинден таба ер (квота) гёрсетиле. Эгер оьзбашына чалышагъан къурум яда идара буса, алдын ерли абитуриентни де, къурумну ёлбашчысыны да арасында дыгъар байланмагъа тюше.
Кимлер охумагъа тюшюп бола?
Къайсы буса да бир къурум охумагъа тюшмеге сюеген адамны оьр билим алсын учун йибергенче, охув ожакъны атына таклиф этеген кагъыз язмагъа герек. Шо кагъызны кимге язмагъа тюшегени буса алдын ерли белгилене. Кимлени атына языла шолай кагъызлар? Озокъда, кимни буса да атына шолай кагъыз берилмей. Олай болгъанда, къурум шо адам булан алдын ерли таныш экени арагъа чыгъа. Школаны битгенче де, къурум шо охувчуну гьисапгъа ала, билим алагъан кююне тергев эте.
Шо ишни теренден юрютмек учун не къайдалар къоллана? Мисал учун айтгъанда, къурумну ёлбашчылары оьзлеге гележекде касбучулар гьазирлемек муратда школагъа барып гьар тюрлю ярышлар оьтгере. Яда олар бир школада охуйгъанланы алып, къурумгъа яда идарагъа алып барып, ишлейген кюйню гёрсетмеге бола. Сонг да, шо къурумда юрюлеген ишге байлавлу теманы белгилеп, олимпиадалар оьтгермеге бола. Шо чараны бары да авараларын къурум оьзюню бойнуна ала ва спонсору бола.
Бу меселде юрюлеген яратывчулукъ ишлени барышында къурумну ёлбашчылары охувчуланы арасында оьзлени яхшы яндан гёрсетгенлени айырмагъа бола. Мисал учун айтгъанда, Россияны бир нече регионунда ишлейген нап батагъаланы ёлбашчылары бир нече йылны узагъында болажакъ касбучуланы сыдыраларын шу къайданы къоллап толтура. Тийишли кагъызлар гьазир этилген сонг школаны битген яш наслуну вакиллери шо къурумда тарыкъ болагъан касбулагъа уьйретеген оьр охув ожакълагъа бакъдырыла.
Кёбюсю гьалда экономикасы алгъа гетген регионларда агьлюдегилер барысы да дегенлей бир къурумда ишлейген гезиклер аз болмай. Шолай нечик бола деп сорамагъа боласыз? Эгер атасы да, анасы да бир къурумда кёп йылланы узагъында ишлеп, иш ёлдашларыны арасында абур-сый къазангъан буса, оьрде эсгерилген ёл кёп къоллана. Неге тюгюл, яшлары шолай гезиклерде ата-анасы айыргъан касбуну сайлайлар. Шолай гезиклерде шо къурумну ёлбашчыларына, оланы яшына да тарыкъ болагъан касбугъа уьйретив ёлну айырса, хайыры кёп тие. Дагъы ёгъесе, шо касбучуну «къырдан» излеп тапмагъа тюшежек.
Эгер де шо къурумда ишлейген адамны орта хас билими бар буса, ол адамгъа оьр билим алмакъ учун ачылгъан ёл генг бола. Шолай гезиклерде де къурумну ёлбашчылары яш касбучуланы оьр билим алмагъа сюегенлигин якълай ва билимлерин артдырмагъа оьр охув ожакъгъа йибермеге бола.
Билим алывда биринчи абатлар
Эгер абитуриент бир муратны яшавгъа чыгъармакъ учун этилген сиягьгъа гирген буса да, ол оьр охув ожакъгъа ярышдан оьтмейли тюшюп болмай. Булай гезиклерде токъташдырылгъан низамгъа гёре бир ерге бирден артыкъ адам да тюшюп бола. Олай болгъанда, онча къыйын да тюгюл. Тек ЕГЭ-ни гьасиллерин арагъа салып ойлашагъанда, лап да кёп бал алгъан абитуриентлени охумагъа тюшмеге имканлыгъы кёп.
Бу ерде бир затгъа агьамият бермеге тюшедир. Студент булан этилген дыгъарда айтылагъан кюйде, ол оьр охув ожакъда яхшы къыйматлар алып охумагъа борчлу. Шо саялы оьр билимлеге ес болувну бу къайдасын къоллап охумагъа тюшгенлени арасында ярыш билдирмекни де маънасы ёкъ тюгюл.
Ишге тюшювню къайдалары
Оьр билимлеге ес болуп, къолуна диплом алгъан адамны охума йиберген къурум регион бюджетден акъча берегенини гьакъында оьрде эсгерип гетген эдик. Шо себепден яш касбучуну алдында бир ёл бар – йиберген къурумгъа гелип, дыгъарда айтылгъан болжалны ичинде ишлемек. Булай гьал яш касбучу учун, бир янындан, яхшы, бир янындан, кемчиликлери барны да эсгермеге бола. Неге?
Мисал учун, студент тахшагьарыбызда ерлешген белгили оьр охув ожакъда охуй. Беш йылны ичинде ол нечакъы маълуматны биле. Еринде къалып, тийишли алапа да алып ишлемеге имканлыкъ бар. Тек ол охумагъа тюшгенче дыгъар байлагъан ва шонда айтылагъан талапны кютмеге де борч алгъан. Шо себепден ол йиберген къурумгъа къайтмагъа борчлу бола.
Эгер де оьр охув ожакъда шо къайданы къоллап къызъяш охуй буса да, бир къадар четимликлер болмай къалмай. Эгер де ол охуйгъан йылларыны ичинде башгъа шагьаргъа яда ерге эрге чыкъгъан буса не этмеге герек? Шолай гезиклерде ол агьлюсю булан къурум ерлешген ерге гёчмеге гёз алгъа тутмай буса да, дыгъарда айтылгъан кюйде, гёрсетилген заманны ичинде шо къурумда ишлемеге тарыкъ.
Яшавда не гьалгъа рас болуп къалмагъа да бола. Эгер де гёзленмеген гьал болуп къалса деп, уьч де якъ булан этилген дыгъарда шо мюгьлетлер гёз алгъа тутулса яхшы. Эгер де бир гьаллар тувулунуп, студент шо къурумгъа ишлемеге къайтып гелип болмай буса, ону охуйгъан йыллары учун тёленген гьакъны яш касбучу къурумгъа къайтармагъа борч ала. Бир-бир гезиклерде буса, дыгъарны бузгъаны ва толу кюйде кютмегени учун, яш касбучугъа охутмагъа чыкъгъан акъчаны эки къабат къадарында къоду салынмагъа бола.
Умуми алып айтгъанда, шолай гезиклерде гьарисине айрыча къарала ва яки де якъ (яш касбучу ва къурумну ёлбашчылары) бир гьасилге гелелер. Тек студент къыз охуйгъан йылланы ичинде яшгъа авур болгъан буса яда савлугъу осал болгъан буса, законгъа гёре дыгъар кютюлмей къалма да бола. Шолай гьаллар, озокъда, яш касбучулар учун онгайлы геле. Тек къурум шо якъдан алгъанда, борчланы кютмеге сюймей буса, оьр охув ожакъны битгенлер шолай ишлеге къарайгъан юристлеге барып якълав излейлер. Шолай гезиклерде гьар заман студентге насип иржаймай. Бирлери, законну ёлларын къоллап, къурумгъа ишлемеге бармаса да, бирлерине прокуратураны алдында оьзлени ихтиярларын якъламагъа тюше.
Тергевлю болмагъа чакъыра
Бир муратны гёз алгъа тутуп, абитуриентлени охумагъа йибереген къайдада язылагъан дыгъарлар бары да бир йимик бола деп айтмагъа къыйын. Неге? Неге тюгюл де, гьар оьр охув ожакъ, гьар къурум дыгъарланы оьзлеге онгайлы кюйде къурмагъа къаст эте. Макъалада шоланы бир экисин ачыкъ этейик.
Билим алывну бу къайдасын къайсы оьр охув ожакъгъа байлавлу да къоллап болмай. Айтагъаным, оьр охув ожакъда инче яда хас касбулагъа уьйретеген факультетлер болмагъа тюше. Билим алывну бу къайдасын къоллагъан абитуриентлер ярышдан оьтгенлиги ва оьр охув ожакъгъа тюшгенлиги гьакъында оьзгелерден эсе алда белгили бола. Булай гьал оьзге абитуриентлер учун да онгайлы деп айтмагъа ярай. Неге тюгюл, олар бир охув ожакъгъа тюшюп болмаса, башгъасына документлени бермеге заманы бар.
Гьалиги гьал нечикдир?
Билим беривню гьакъындагъы янгы законда шо гьакъда не айтыла? Бу масъаланы да арагъа салып ойлашып къараса, охувчулагъа пайдасы тиежек деп гьисап этемен. «Билим беривню гьакъындагъы» янгы законну 56-нчы статьясында абитуриент шо къайданы къоллап оьр билим алып болагъаны гьакъда айтыла. Оьр охув ожакъны кюрчюлендиреген къурум шолайлагъа иш ерлер де бере. Уьч де якъ булан этилген дыгъарда студент охуйгъан йылланы ичинде огъар социал якъдан этилмеге тюшеген къуллукълар да гире. Мисал учун, ол оьр къыйматлар алып охуй буса, ону къурум оьзлени янындан хас стипендия берип иштагьландырмагъа бола. Яда билим алагъан йылларда ол турагъан ер учун гьакъ тёлемеге де бола.
Сонг да, къолуна диплом алгъан яш касбучуну къурум ишге алмагъа сюймей буса, дыгъар бузулгъангъа гьисап этиле. Шолай гезиклерде касбучуну социал якъдан бары да ихтиярлары сакълана ва огъар охумагъа чыкъгъан чакъы акъча эки къабат этип къайтарыла.
Дыгъар байлайгъан кюйню де оьзюню законлу ёллары барны билмеге тюшедир. Уьч де якъ булан байланагъан дыгъарны оьзюню шартлары ва язылмагъа тюшеген къалиби бар. Шо гьакъда РФ-ни Гьукуматыны 2013-нчю йылны ноябр айыны 27-синде къол салынгъан «Бир муратны яшавгъа чыгъармакъ учун ва шогъар къыйышывлу болуп билим алмакъ учун этилеген дыгъарны байлайгъан ва бузагъан низамы» деген къарарында ачыкъ кюйде айтылгъан.
Ондан къайры да, оьрде эсгерилген къайданы къоллап билим алагъан студент янгыз гюндюз охумагъа борчлу. Неге тюгюл, ол ахшам яда заочно юрюлеген дарслагъа да юрюп, бош заманында ишге тюшмеге ихтияры ёкъ. Школаны шо йыл битдирген охувчулардан къайры да, алдагъы йылларда битдиргенлер яда орта хас охув ожакъны тамамлагъанлар да бу ёлну къоллап оьр билим алмагъа бола.
Умуми алып айтгъанда, оьр билим алмагъа сюеген адамгъа нече тюрлю ёллар да бар. Яшавунда шо ёлланы тюз къоллап билмек аслу масъалаланы бириси болуп токътай.
Барият ОЬЛМЕСОВА.
