Яхсайдан чыкъгъан Моллаевлени тухуму артдагъы юз йылны ичинде кёп керенлер къыйыкъсытылгъан. 1924-нчю йылда мадарлы яшайгъан Моллаевлени агьлюсюне къаршы ишлер башлангъанда, олар Ногъай чёллерде яшына, сонг Мычыгъыш Республиканы Старогладовская деген станицасына гете.
Бугюнлерде шо тухумну уллусу Магьмут Моллаев булан ёлукъдукъ, ону 77 йыллыгъы булан къутладыкъ.
–Бизин уллулар Ногъайдан гетип, Старогладовкада яшайгъан къазакъ къатын Пелагея дегенлени уьюнде тургъан, – деп эсгере ол. – Бу къатын станицагъа белгили болгъан, неге тюгюл буларда гьар гелгенде белгили рус язывчу Лев Толстой токътай болгъан. Уллу агъаларыма сют бере туруп: «Ичигиз, ичигиз, шу хабадан Лев Толстой оьзю ичген», – деп айта болгъан.
Бир нече йыл шонда тургъандан сонг Моллаевлени агьлюсю Бабаюрт районну Герменчик юртуна гёче. Агьлюдегилер бир йимик загьматгъа берилген адамлар экенге, оланы яшаву айланадагъылардан башгъа ва яхшы бола. Тек гийими ва ашав-яшаву башгъа агьлюню гьакъында ерли гьакимлеге билдириле. Янгыдан тергевлер башлана. Сонг атасы Рашит масъаланы янгы гьакимлик дагъы сёз тапмасдай чече. 1937-нчи йылда шо юртда биз оьзюню гьакъында лакъыр этеген Магьмут тува. Магьмутну яш йыллары дав йыллагъа къаршы геле. Дав йыллардан сонг Моллаевлени уллу агьлюсю Хасавюртгъа гёче.
– Баягъы, юртда къумукъ тиллени охугъан агъаларым Магьамматны, Анварны ва Агьматны, къумукъ школа деп айтылагъан поезд ёлну къырыйындагъы 2 номерли школагъа салдылар, мен буса 1 номерли школада охудум, – дей, лакъырын давам эте туруп, Магьмут агъай. – Мен яшдан берли охувгъа амракъ эдим, шону учун да бек яхшы охуй эдим.
Янгыз «бешге» охуйгъан улан школа ишлерде де жагь айлана. Шо замангъы пионер ва комсомол къурумларда жаваплы ишлени юрюте. Школаны битгенде Магьмут Магьачкъаладагъы сатыв-алыв училищеге охума тюше.
– Мени атам-анам замангъа гёре билимли адамлар эди, – дей Магьмут Моллаев. – Анам кёп йыллар шагьарны тюкенлеринде сатыв этип турду. Атабыз счетовод, муаллим, бухгалтер болуп ишледи. Шо заманларда атамдан ишни гьакъындан сорап гелегенлени санаву-саны ёкъ эди.
Училищени битгенде Магьмут Моллаев Хасавюртгъа къайта ва тюкенде сатывчу болуп ишлей. Бажарывлу уланны кёп де къалмай тюкенни заведующийи эте. Ишлеп турагъан кюйде Магьмут сатыв-алыв техникумну, сонг буса Москвада сатыв-алывну бютюнсоюз институтун да битдире. Шондан сонггъу йылларда ол Киев шагьарда СССР-ни сатыв-алыв министерлигини ёлбашчы кадрлар гьазирлейген институтун да битдире.
– Гьали шолай охувлагъа уьстденсув къарала, – дей Магьмут агъав. – Шо йылларда сагъа, эки институтну битдирген адамгъа, бир уллу профессоргъа йимик къарала эди. Мени ишим халкъ булангъы иш эди. Онда сени гёнгюнг бармы яда ёкъму, огъар къаралмай эди. Гьар сатывчу гьар гелген адамгъа иржайып къарап ва илиякълы сёйлеме герек эди. Кёп эслегенсиздир чи, яман хасияты бар адам ишлейген тюкенге адамны аягъы сююп алынмай. Совет вакътиде шогъар кёп къарала эди.
Магьмут Рашитович сав оьмюрюню ичинде асфальт салынгъан йимик тюз ёлдан юрюп турмагъан. Яшавунда ва ишинде кёп къыйынлыкълар да гёрген, ону уьстюнден язагъанлар адамшавлу ишлеме де къоймагъан. Тек, не болса да, ол оьзюню ишин сёз тапмасдай юрютген, ата-анасыны насигьатларына тынглагъан ва олардан загьматгъа уьйренген.
Сатыв-алыв тармакъда ол 1958-нчи йылдан тутуп, бугюнлеге ерли ишлей. Ол тюкенде сатывчудан республикада инг де уллу горторгну директоруна ерли етишген. Огъар «Дагъыстанны сатыв-алыв ва жамият ашамлыгъыны ат къазангъан къуллукъчусу» деген гьюрметли ат берилген.
Магьмут Моллаев Хасавюртда горторгну директору болуп ишлейген заманны ичинде сатыв этеген идараланы гьалы яхшылашгъан. 70-ден де артыкъ тюкен ачылгъан, барлары мукъаятлы кюйде ярашдырылгъан. Шо йылларда Хасавюртда республикада биринчи болуп маълумат диспетчер къуллукъ ачылгъан. Хасавюрт горторг республикада биринчи ерлени алып тургъан.
–Гьали Къызыл байракъ берилген эди яда ЦК-ны Гьюрметлев грамотасын алгъан эдик десек, кюлеп къоймакълыкъ бар. Тек шо заманда шолай атны алмакъ учун къасткъылып ишлеме герек эдинг. О бек уллу натижа ва сени ишингни багьалав эди, – дей Магьмут агъав. – Хасавюрт горторгда семинар-генгешлер оьтгериле эди, шо да бизин къурумгъа этилеген уллу абурну белгиси эди. Сатыв-алыв къурумланы арасында оьтгерилеген ярышлар юрюлюп турду, шолай ярышлар дагъы да яхшы ишлеме борчлу эте эди. Сенден озуп гетсе, шогъар ошама къарай эдинг, айтагъаным, совет заманны яхшы ишлери де кёп эди.
Алдынлы ёлбашчы Магьмут Рашитович бир нече керенлер шагьар Советини депутаты ва партияны шагьар комитетини члени болуп сайлангъан.
1984-нчю йылда бажарывлу ёлбашчыны Магьачкъаладагъы «горпищеторгну» директору этип чыгъара. Бир нече йыллар ишлеген сонг ону янгыдан Хасавюртгъа къайтара. Ол халкъ арада оьзюню загьматы булан абур къазанып ишлеген адам гьисапда белгили.
Магьмут Рашитович 1994-нчю йыл болгъанча Хасавюртдагъы шагьар базарны директору болуп ишлей, сонг ол директорну орунбасары болуп тура. Пенсиягъа чыкъгъанда да базарны ёлбашчысы оьзлер булан ишлеп турмакъны тилей, бугюнлерде де Магьмут агъай Хасавюртдагъы 2 номерли базарны директоруну экономика масъалаларына къарайгъан орунбасары болуп ишлей.
– Гьалиги заманда халкъны иш булан таъмин этивге тийишли тергев берилмей. Шо буса ишсюймеслени сыдыраларын артдыра, – дей Магьмут Рашитович. – Бары да халкъ сатыв-алывгъа бакъгъан, малланы тыш пачалыкълардан гелтирип саталар, ерли производство ёкъланып бара, бу бек къувунлу гьал. Алда иш нечик яхшы салынгъан эди. Гьар мал къайдан чыгъажакъ ва нечакъысы къайсы шагьаргъа йиберилежек – бары да зат ачыкъ эди. Гьали бар буса, бар, ёкъ буса, гелтирербиз деп ишлене. Ерлерде болдурулмаса, гьал бара-бара бек къыйын болажакъ. Биз ишлейген наслуну тас этип къояжакъбыз. Шону буса гьар ата-ана агьлюден башлама герек.
Магьмут Моллаев бажарывлу ёлбашчы болгъандан къайры да, татывлу агьлю де къургъан. Ону уланлары Темирлан, Батырбек ва Рашит билимлер алгъан, гьариси яшавда оьзлени ерлерин тапгъан, татывлу агьлюлер де къуруп яшап туралар. Магьмут агъав буса авлетлерини авлетлеринден сююне ва олагъа оьзюню къыйынлы, тек халкъ учун пайдалы ишини гьакъында кёп айта. Олар да уллатасын кёп сюелер ва огъар ошама къаст этелер.
Бугюнлерде шо тухумну уллусу Магьмут Моллаев булан ёлукъдукъ, ону 77 йыллыгъы булан къутладыкъ.
–Бизин уллулар Ногъайдан гетип, Старогладовкада яшайгъан къазакъ къатын Пелагея дегенлени уьюнде тургъан, – деп эсгере ол. – Бу къатын станицагъа белгили болгъан, неге тюгюл буларда гьар гелгенде белгили рус язывчу Лев Толстой токътай болгъан. Уллу агъаларыма сют бере туруп: «Ичигиз, ичигиз, шу хабадан Лев Толстой оьзю ичген», – деп айта болгъан.
Бир нече йыл шонда тургъандан сонг Моллаевлени агьлюсю Бабаюрт районну Герменчик юртуна гёче. Агьлюдегилер бир йимик загьматгъа берилген адамлар экенге, оланы яшаву айланадагъылардан башгъа ва яхшы бола. Тек гийими ва ашав-яшаву башгъа агьлюню гьакъында ерли гьакимлеге билдириле. Янгыдан тергевлер башлана. Сонг атасы Рашит масъаланы янгы гьакимлик дагъы сёз тапмасдай чече. 1937-нчи йылда шо юртда биз оьзюню гьакъында лакъыр этеген Магьмут тува. Магьмутну яш йыллары дав йыллагъа къаршы геле. Дав йыллардан сонг Моллаевлени уллу агьлюсю Хасавюртгъа гёче.
– Баягъы, юртда къумукъ тиллени охугъан агъаларым Магьамматны, Анварны ва Агьматны, къумукъ школа деп айтылагъан поезд ёлну къырыйындагъы 2 номерли школагъа салдылар, мен буса 1 номерли школада охудум, – дей, лакъырын давам эте туруп, Магьмут агъай. – Мен яшдан берли охувгъа амракъ эдим, шону учун да бек яхшы охуй эдим.
Янгыз «бешге» охуйгъан улан школа ишлерде де жагь айлана. Шо замангъы пионер ва комсомол къурумларда жаваплы ишлени юрюте. Школаны битгенде Магьмут Магьачкъаладагъы сатыв-алыв училищеге охума тюше.
– Мени атам-анам замангъа гёре билимли адамлар эди, – дей Магьмут Моллаев. – Анам кёп йыллар шагьарны тюкенлеринде сатыв этип турду. Атабыз счетовод, муаллим, бухгалтер болуп ишледи. Шо заманларда атамдан ишни гьакъындан сорап гелегенлени санаву-саны ёкъ эди.
Училищени битгенде Магьмут Моллаев Хасавюртгъа къайта ва тюкенде сатывчу болуп ишлей. Бажарывлу уланны кёп де къалмай тюкенни заведующийи эте. Ишлеп турагъан кюйде Магьмут сатыв-алыв техникумну, сонг буса Москвада сатыв-алывну бютюнсоюз институтун да битдире. Шондан сонггъу йылларда ол Киев шагьарда СССР-ни сатыв-алыв министерлигини ёлбашчы кадрлар гьазирлейген институтун да битдире.
– Гьали шолай охувлагъа уьстденсув къарала, – дей Магьмут агъав. – Шо йылларда сагъа, эки институтну битдирген адамгъа, бир уллу профессоргъа йимик къарала эди. Мени ишим халкъ булангъы иш эди. Онда сени гёнгюнг бармы яда ёкъму, огъар къаралмай эди. Гьар сатывчу гьар гелген адамгъа иржайып къарап ва илиякълы сёйлеме герек эди. Кёп эслегенсиздир чи, яман хасияты бар адам ишлейген тюкенге адамны аягъы сююп алынмай. Совет вакътиде шогъар кёп къарала эди.
Магьмут Рашитович сав оьмюрюню ичинде асфальт салынгъан йимик тюз ёлдан юрюп турмагъан. Яшавунда ва ишинде кёп къыйынлыкълар да гёрген, ону уьстюнден язагъанлар адамшавлу ишлеме де къоймагъан. Тек, не болса да, ол оьзюню ишин сёз тапмасдай юрютген, ата-анасыны насигьатларына тынглагъан ва олардан загьматгъа уьйренген.
Сатыв-алыв тармакъда ол 1958-нчи йылдан тутуп, бугюнлеге ерли ишлей. Ол тюкенде сатывчудан республикада инг де уллу горторгну директоруна ерли етишген. Огъар «Дагъыстанны сатыв-алыв ва жамият ашамлыгъыны ат къазангъан къуллукъчусу» деген гьюрметли ат берилген.
Магьмут Моллаев Хасавюртда горторгну директору болуп ишлейген заманны ичинде сатыв этеген идараланы гьалы яхшылашгъан. 70-ден де артыкъ тюкен ачылгъан, барлары мукъаятлы кюйде ярашдырылгъан. Шо йылларда Хасавюртда республикада биринчи болуп маълумат диспетчер къуллукъ ачылгъан. Хасавюрт горторг республикада биринчи ерлени алып тургъан.
–Гьали Къызыл байракъ берилген эди яда ЦК-ны Гьюрметлев грамотасын алгъан эдик десек, кюлеп къоймакълыкъ бар. Тек шо заманда шолай атны алмакъ учун къасткъылып ишлеме герек эдинг. О бек уллу натижа ва сени ишингни багьалав эди, – дей Магьмут агъав. – Хасавюрт горторгда семинар-генгешлер оьтгериле эди, шо да бизин къурумгъа этилеген уллу абурну белгиси эди. Сатыв-алыв къурумланы арасында оьтгерилеген ярышлар юрюлюп турду, шолай ярышлар дагъы да яхшы ишлеме борчлу эте эди. Сенден озуп гетсе, шогъар ошама къарай эдинг, айтагъаным, совет заманны яхшы ишлери де кёп эди.
Алдынлы ёлбашчы Магьмут Рашитович бир нече керенлер шагьар Советини депутаты ва партияны шагьар комитетини члени болуп сайлангъан.
1984-нчю йылда бажарывлу ёлбашчыны Магьачкъаладагъы «горпищеторгну» директору этип чыгъара. Бир нече йыллар ишлеген сонг ону янгыдан Хасавюртгъа къайтара. Ол халкъ арада оьзюню загьматы булан абур къазанып ишлеген адам гьисапда белгили.
Магьмут Рашитович 1994-нчю йыл болгъанча Хасавюртдагъы шагьар базарны директору болуп ишлей, сонг ол директорну орунбасары болуп тура. Пенсиягъа чыкъгъанда да базарны ёлбашчысы оьзлер булан ишлеп турмакъны тилей, бугюнлерде де Магьмут агъай Хасавюртдагъы 2 номерли базарны директоруну экономика масъалаларына къарайгъан орунбасары болуп ишлей.
– Гьалиги заманда халкъны иш булан таъмин этивге тийишли тергев берилмей. Шо буса ишсюймеслени сыдыраларын артдыра, – дей Магьмут Рашитович. – Бары да халкъ сатыв-алывгъа бакъгъан, малланы тыш пачалыкълардан гелтирип саталар, ерли производство ёкъланып бара, бу бек къувунлу гьал. Алда иш нечик яхшы салынгъан эди. Гьар мал къайдан чыгъажакъ ва нечакъысы къайсы шагьаргъа йиберилежек – бары да зат ачыкъ эди. Гьали бар буса, бар, ёкъ буса, гелтирербиз деп ишлене. Ерлерде болдурулмаса, гьал бара-бара бек къыйын болажакъ. Биз ишлейген наслуну тас этип къояжакъбыз. Шону буса гьар ата-ана агьлюден башлама герек.
Магьмут Моллаев бажарывлу ёлбашчы болгъандан къайры да, татывлу агьлю де къургъан. Ону уланлары Темирлан, Батырбек ва Рашит билимлер алгъан, гьариси яшавда оьзлени ерлерин тапгъан, татывлу агьлюлер де къуруп яшап туралар. Магьмут агъав буса авлетлерини авлетлеринден сююне ва олагъа оьзюню къыйынлы, тек халкъ учун пайдалы ишини гьакъында кёп айта. Олар да уллатасын кёп сюелер ва огъар ошама къаст этелер.
Гебек КЪОНАКЪБИЕВ.
оьз мухбирибиз.
Суратда: М.Моллаев авлетлерини авлетлери булан.
