Магьаммат Гьажиакъаев – Кахулайдан.

– Биз гёрмеген къыйынлар къалмады, нени де башыбыздан гечирдик. Шо заман гьакимлер де гелип, Кахулайда болгъан жыйын мени де яхшы эсимде къалгъан. Шонда бизге: «Уьйлеригизни къотары­гъыз, «Дагнефтни» ишчилерине ер тарыкъ», – деп буйрукъ этип къойдулар. Энни не амал этегенибизни билмейбиз. О вакъти мен паспорт алып да битмеген эдим. 

Атамны, къолу-буту шишип гетип, армиядан къайтаргъан вакътиси эди. Шо заман ол: «Балики, мен агьлюмню о якъгъа чыкъма къоймай къалдырып да болар эдим. Гьали жамият бар ерде мени агьлюм де болсун», – деп, алагъожабызны юклеп йиберди. Атамны уьйде бир жума да къоймай къайтара давгъа алып гетдилер.

Бек бай колхозубуз бар эди. Мен, ча­гъыма гиччи бусам да, йылкъы да, тувар да, къой да бакъдым. Оьгюз арбагъа бочкелер юклеп, тракторлагъа сув да ташыдым. Гьасили, бар затны да къоюп, Османюртгъа гючден гёчюп гетмеге тюшдю. Атабыз да давдан къайтды. Бираз заман яшап о дюнья­гъа гетди. Анамны эркъардашы да онда гечинди. Оланы экисин де шонда гёмдюк. Османюртдан етти чакъырым  ариде къой къотан бар эди. Шонда да къыйын тёкдюк, бичен чалма юрюй эдик. 

1948-нчи йыл мен, жап-жагьил улан, къайтара мунда гелдим. Уллу къызардашымны эри Османюртгъа бармай шунда къалгъан эди. Олагъа гелип, «Дагнефтни» гаражында автослесаргъа уьйренме юрюй эдим. Оланы мени йимик жагьиллер учун общежитиеси бар эди. Шонда чыгъып турмагъа сюйгенде, къызардашым: «Амалым, шунда мен де бар туруп, сени общежитиеге йибеременми?» – деп, къоймай оларда уьч йыл яшадым.

Бир заман «Дагнефтни» ишчилери бизин юртлулар бошатгъан уьйлерден гетме герек деп хабар чыкъды. Атамны абзарына алгъасап бардым, къарайман, онда къыямагюн чакъы адам. Таныш болуп, мени де ичине гийирдилер. Оьзюмню тёшек-орунумну да салып, шонда гёрюнеген болдум. Сонг «Дагнефтде» ишлей, онда-мунда бара туруп, уьйлерибизни къайтармагъа кюй излеп айландым. Ахырда Османюртгъа барып, сакълагъан гьайванларыбызны да сатдыкъ.

Анабызны онда самурсакъ, оьзге о-бу чачылгъан баву да бар эди. Анама: «Магъа бир зат да тарыкъ тюгюл, шоланы да къой, уьйлерибизни къайтарма къарайыкъ», – дедим. «Дагнефтден» машин де алып барып, шондагъы бары мал-матагьыбызны юклеп, гелтирип атамны абзарына бошатдым. Оьзюбюзню, атамдан къалгъан ожагъыбызны гьайванлардан болгъан акъчагъа биревлерден сатып алдыкъ. О заманда да уьйлерибизге документлер этмеге сюймей эдилер. Мени Башир Къадиев деп зукъарим бар эди. Шо кёмек этип, нечик де документлер онгарылды. Артда мен уьйлерибизде парахат анамны да олтуртуп, 1951-нчи йыл Германиягъа асгер къуллугъумну кютмеге гетдим.

Нечакъы къыйын гёрсек де, тек пачалыкъдан  учуп барагъан тюк чакъы яхшылыкъ гёрмегенбиз. Арадан 70 йыл гетди. Гьали сама шо Къараманны масъаласын чечер, ерлени къайтарар деп умут эте эдик. Билмейбиз не бола буса да.

Роза Элдарованы кёмеги тийди

Гилянханум Магьамматова – Таргъудан.

– О къарагюнлени ким унутма бола? Уьстюбюзге тюшюп, гече булан гьайванлар, къойлар ташыйгъан поездге шончакъы адамны йылата туруп миндирип йибердилер. Бир ерлеге алып барып, яшы-юшу булан къотарып къойдулар. Шо ерден агъачлыкъны ичи булан нечакъы ёл юрюгенбиз. Гьисап этип къарагъыз, гиччинев яшланы да алып, ончакъы ёлну оьтмеге оюн-масхарамы?

Мени атам фабрикде, сонг колхозда ишлей болгъан. Анам айтагъан кюйде, ол 1941-нчи йыл март айда давгъа гете. Бизин гюч булан о якъгъа 1944-нчю йыл бакъдырды. Мундан баргъанлар бир ягъадан ерлеше туруп, Бамматюртдагъы бары да уьйлер толду. Бизге лап ахырынчы уьй тюшдю. Бизден сонг бир ожакъ бар эди. Шо бизин уьйде я тюбюбюзге салма, я уьстюбюзге япма бир зат сама да ёкъ. Балчыкъдан этилинген тар тахтамек бар эди. Шону уьстюнде анам да, мен де ята эдик. Дёрт де ян толгъан алаботадан мен гёрюнмей эдим. Ачлыкъдан адамлар алабота ашай эди.

Биз сыйынгъан ожакъны бавунда гьабижайы, алма тереклери бар эди. Шоланы ашай эдик. Нечик де бир амал болду. Бираз заман гетип, анам къайтып юртгъа гелме сюйдю. Шо хабар колхозну председатели Шангерейге, юртсоветге  етише. Шоссагьат Шангерей де, Атакъай да бизге гелди. Анама: «Сен мундан гетме сюе деп айта, бир ерге де гетмежексен», – дей. Анам да олагъа: «Воллагь, гетежекмен, уьягьлюм давда, мени мунда йибермеге биревню де ихтияры болмагъан. Бек арив гетежекмен», – деди. Олар да къоймажакъбыз деп тутгъанлар. Анам да къояжакъсыз деп къарышгъан. Таргъугъа гелмеге деп гьазирленип тура­гъанда, мен къызамукъдан авруп къалдым. Шондан сонг анам аврувумну гьайын этип, ари-бери айланма чоласы болмады.

Бизин уьйлени арт янында гиччирек терезе бар эди. Бир гече шо терезеге бирев къагъа. Анам, эсер-месер болуп: «Кимдир?» – деп къычырды. Къырдан таба эргишини менмен деген тавушу гелди. Сонг ол: «Мен сизге зарал этмежекмен, ачыгъыз», – деп тиледи. Анам да огъар: «Воллагь, ачмасман, бу заманда  неге ачма тарыкъман», – деп жавап къайтарды. Анам къатты хасияты булангъы къатын эди. Дагъы да шо гиши уьйню есиси мычы­гъышлы экенни де айтып тиледи. Олай дегенде, анам Аллагьгъа юрегин де салып, тавакаллыкъ этип, эшикни ачды. Къарайбыз, къабанны йимик бир эркек гирип геле. Ол бизге:«Вёрегиз, къоркъмагъыз, мени шунда алагъан затым бар», – деди. «Боппо-бош уьюнгде нени унутгъансан, ал», – дей анам. Гьасили, шо гиши уьйню тамларын къагъып-къагъып тергеме башлады. Бир гесек де токътап, шо ерин гесип, бир затны алды. Шо оьзлер яшыргъан акъча буса да билмеймен, алтын буса да. Шондан сонг анама: «Аллагь рази болсун, кёп савбол», – деп алгъышлар этип гетди.

Мен де къолай болуп аякъгъа тургъанда, къайтара юртубузгъа гелдик. Къарайбыз, оруслар уьюбюзню елеген, чыкъмайлар, къасты да ёкъ. Не этегенни билмейбиз. Сонг бирев анама: «Сен пелен ерге арзгъа бар», – деп ёлгъа сала. Бугюн йимик эсимде, анам мени къолумдан да тутуп, Ленинни орамы булан барып, сонг башгъасына чыкъдыкъ. Артда канзилерден гётерилип, бир бинагъа гирдик. Роза, Роза деп бир къатынны атын айтагъанны да билемен. Анам, мени де алып, бир арив къатынны уьстюне бардыкъ. Анам огъар къыйынын айтып, эри де давда экенни англатды. Сонг ол бизге: «Вёре, талчыкъмагъыз, мен эки адамны да йиберип, оланы кёп арив чы­гъарарбыз», – деп, анамны маслагьат этип ёлгъа салды. Артда сонг шо гёзел къатын Роза Элдарова болгъанны англадым.

Шондан сонг эки гюн де гетмей, бир эргиши де, бир къатынгиши де гелип, бизин уьюбюзню елегенлени чыгъарды. Олар гетгенде, ожагъыбызгъа гирип къарайбыз, уьйню ортасында орус печ. О гече уьйде де къалмай, эшикни де бегитип, хоншулагъа гетдик. Эртен уьюбюзге баргъанбыз, къарайбыз, яйылып, ожагъыбыз ер булан бир болгъан. Шо оруслар ачув этип, уьюбюзню чёкдюрюп къойгъан. Оьзю де салкъын заман чы. Анам бек талчыкъды, не этегенни билмей, Бамматюртдагъы эркъардашына сёйлеп, гьалны хабарлады. Эркъардашы гелип, багъаналар, ирахылар булан бир кюйге гелтирди.

Нечик буса да бир яшав этербиз деп турабыз, мунда да бизин гёзюбюзню ачма  къоймайлар. Дёргелиавулда Омаров деп бир милиционер бар эди. Шо Къайырхан деп участковыйны да, губденли Расул деген биревню де бизин артыбыздан бир токътамай йиберип геле. Гече сагьат он эки, бир, эки демей, уьстюбюзге тюшюп къалгъан. Олар бизге: «Биз не этейик? Воллагь, биз сююп гелмейбиз. О адам бизин де парахат къоймай, сизин чакъыра», – деди.

Ахырда ону янына бардыкъ. Ол, анама багъып: «Сиз мунда неге гелгенсиз? Тез къайтара Бамматюртгъа гетме тарыкъсыз. Мен сизин шунда къоймажакъман», – дей. Анам къатты кюйде: «Воллагь, къояжакъсыз, бир ерге де тербенмежекбиз», – деди. Шо адам гече демей, гюн демей нечакъы бизин инжитди, къаныбызны ичди. Нечакъы адамны юртгъа гирме къоймадылар. Кёбюсю Агъачавулгъа прописка этип, сонг мунда гёчдюлер. Бир башгъа тюгюл эди биз уллу жинаятчылыкъ иш этген адамлар йимик эдик. Шолай, бизин бек асси этдилер. Пачалыкъгъа гьеч биз этген яманлыкъ чы ёкъ эди.

Артда уьюбюз таммагъа башлады. Анам топуракъ къаздырып, онгартаман деп биревню ишлеме тутгъан эди. Огъар шонда аш алып баргъанда, лопатканы алайым деп айлангъанда, анамны уьстюнден топуракъ басып, айнымай уьч гюнден оьлдю. Шо уьйлер саялы анам да дюньядан гетди, атам да давдан къайтмады. Биревсюз яп-янгыз мен, гиччи къызъяш, етим къалдым. Шо замангъы гьакимлерибиз бизге не зарал да этди. Энниден сонг да  пайда болар деп эсибизге гелмей. Энни биз чи нечик буса да яшап уллу болгъанбыз. Жагьиллер яшав къурма тарыкъ чы.  Шону неге ойлашмайлар?

Шолай къайгъыланы гёрмеге чи нечик де, гьатта олагъа тынглама да, къабул этмеге де яманокъ тынч тюгюл. Талайсызгъа таш явар деп, уьч де юртгъа гелген балагь, янгыз уьч де юртгъа тюгюл, савлай халкъгъа тиеген яхшы къапас урув бола. Не саялы уьч де юртну гючден гёчюрген болгъанлар? Оланы не айыбы, не гюнагьы болгъан? Шу соравлар бугюн де тувулуна. Шогъар мен билеген бир жавап бар. Уьч де къумукъ юрт гючю де, сёзю де, иши де, къастлары да булан тарихде белгиленип гелген. Байлыкъгъа эки якъгъа айтылынгъан. Уьч де юртну халкъы миллети учун жан бермеге, къан тёкмеге де гьазир экенни ким билмей эди? Шону о замангъы гьакимлер де бек яхшы англай эдилер. Гётерип болмадылар. Не этме герек? Бир уллу терекни уьч бутагъы йимик, бирикген жамиятланы тозуп, ала-пелекет салып, якъ-якъгъа чыгъарып, жамиятны чайкъама сюйгенлер.

Талапларындан тайма къасты ёкъ

Арадан 70 йыл гетди. Бугюн де уьч де юртагьлюлени я мал-матагьын, я топура­гъын къайтарма хыялы ёкъ. Къараманны яшлардан уллулагъа ерли сакълап турагъаны эки йыл битди. Гьали де масъала чечилмей, чечилежеги де белгисиз. Воллагь, сиз айтагъан дурус тюгюл деп инкар этип де болмайлар. Шо ерде уллу къалмагъаллар бола туруп да аздан-аз къалды. Нечакъы жыйынлар да болду, комиссиялар да къурулду.Тек…

Гетген йыл ноябр айны 22-синде Дагъыстанны Гьукуматыны Председателини заместители Рамазан Жаппарович Жаппаровну ёлбашчылыгъы булан генгеш оьтгерилди. Шонда шо пачалыкъны, сайки, лесхозну ерлери биревге де берилме тюшмей. Шонда яшылландырып, парк этме тарыкъ деген пикру арагъа чыкъгъан. Пачалыкъны ерлерин законсуз кюйде гьаким тайпа елеп, бир уллу къалалар этмеге неге ярай? Олагъа байлавлу чаралар неге гёрюлмей? Уьч де юртну жамияты ата-бабаларыбыздан къалгъан Къараманны къайтарыгъыз, шонда Таргъу район деп уьйлер ишлеме сюебиз деп талап эте. Гьакимлерибиз оланы талабын инкар этмеге де болмай, масъаланы тийишли, тюз кюйде чечмеге де сюймейлер. Башгъа миллетге этеген яхшылыгъын неге шо уьч де юртну жамиятларына этме сюймей, неге оланы ихтиярларын къыйыкъсытмагъа тарыкъ?

Апрелни башында уьч де юртну жамияты гючден гёчюрюлгенли 70 йыл битегенликге байлавлу уллу мавлет этмеге гёз алгъа тутгъанлар. Сонг да уьч де юртгъа гиреген ерлерде эсделик ташлар да салынажакъ. Балики, шо тарихи агьвалат булан бирче, ким биле, масъала да чечилер бугъай. Умутлар сёнме амал ёкъ.  

 

Паху Гьайбуллаева.