– Хожа Агьмат, хошгелдинг «Ёлдашгъа». Булай вакътиде ёл чыкъма сени не зат борчлу этди?
– Савбол. Сёзюмню: «Ассаламу алейкум, гьюрметли охувчуларыбыз!» – деп башламагъа сюер эдим. Неге тюгюл, бугюн бизин барыбызгъа да бары да затдан парахатлыкъ ва аманлыкъ алдын. Шо буса бирликден ва жамиятны ичиндеги татывлукъдан амалгъа геле. Экинчилей де, бирлигибизни якълайгъан «Ёлдашдан» да айрылма хыял ёкъ.
– Парахатлыкъны, бирликни сен нечик англайсан?
– Бирлик болмаса, парахатлыкъ болмай. Олар экиси де бир-бири булан тыгъыс кюйде байлавлу англавлар. Мен 1938-нчи йылда Хасавюрт райондагъы белгили Яхсай юртда тувгъанман ва оьсгенмен. Демек, яш йылларым къайгъылы дав йыллагъа рас гелди. Сёзню узатып турма не тарыкъ, заманны аяйыкъ, бирлик болмагъан буса, совет халкъ фашистлерден нечик уьст гележек эди?! Бирлик – уллу гюч, шондан бирев де уьст гелмеген.
Бирлик болсун учун, озокъда, жамиятны ичинде тазалыкъ ва татывлукъ болма тарыкъ. Татывлукъну баш булагъы буса – агьлюню маданияты, мердешлери. Айтмагъа сюегеним, дав йылларда жинаятчылар атабыз Адилханны жанын къыйгъанда, магъа 3 йыл бите эди. Оьмюрю дагъы да узакъ болгъур, агьлюню намусу агъам Къандавурну яш башына тюшдю. Агьлюде буса биз уьч къыз ва эки улан бар эдик. Айтмагъа сюегеним, гьали де, оьзюню 87 йыллыкъ чагъына къарамайлы, агъабыз дос-къардашны, жамиятны арасында татывлукъ болсун учун къол ялгъай, баш къоша.
– Озокъда, бизге шолай намуслу агъаланы, макътавлу аталаны уьлгюсюн, пайдалы насигьатларын ер болма къоймагъа ярамай. Шону сен не заман англадынг?
– Биз сюйген булан, барыбызгъа да дав йылларда охумагъа, билимлеге ес болмагъа насип болмады. Агьлюню авур намусун яшёрюмлеге, къартлагъа, къатынгишилеге кютмеге тюше эди. Насипге, мен етти йыллыкъ билим алгъан сонг, Хасавюртда киномеханикни касбусун уьйренип, давдан сонггъу йылларда юртлагъа барып кинолар гёрсетмеге имканлыкъ болду. Сонггъа таба, 1960-нчы йылдан тутуп, Яхсайда киномеханик болуп ишлеме башладым. Мен ойлашагъан кюйде, кино инчесаниятны лап да сыйлы тармагъыдыр. Шогъар мен къыйынлы давдан сонггъу йылларда тюшюндюм. О замангъы къаравчулар да шо кюйде ойлаша болгъанына мен бир де шекленмеймен. Айтмагъа сюегеним, мен шолай сыйлы касбуну башын тутгъаныма бир де гьёкюнмегенмен.
– Яшав, заман бир кюйде турмай, алмашына…
– Шо вакътиде мени районну партия къурумуну таклифине гёре ишге райондагъы «Сельхозтехникагъа» чыгъарды. Башлап электрик болуп ишлемеге башладым. Арадан кёп заман да гетмей, мени эсгерилген бирлешивде управляющийни заместители этип белгиледилер. Шондан сонг оьзюм де управляющий болуп гётерилдим.
Мен «Сельхозтехникада» юртлуларымны, савлай районну тюгюл, республикабызны оьзге районларындан кёмек сююп гелгенлени де рази этип къайтара эдим.
– Сени загьматынгны натижалары сагъа сююнмеге имканлыкълар яратдымы?
– Мен гьар тюрлю оьлчевдеги дипломлар, гьюрметлев грамоталар булан иштагьландырылдым. Загьмат Къызыл Байракъ орден булан савгъатландым. Дагъы да не затны гьакъында айтайым?
– Гьали не булан машгъул боласан?
– Уьягьлюм булан авлетлерден ва авлетлени авлетлеринден сююнюп, пенсияда парахат турагъан заманыбыз.
– Сени йимик шулай гьаракатчы, сынавлу ва бажарывлу адам парахат тура десе, мен инанмажакъман ва оьзгелер де. Ёгъесе, мен янгылышманмы?
– Дурус ойлашасан. Элни, дос-къардашны, жамиятны намусларындан борчларындан къачма хыялыбыз ёкъ. Тойларда, шатлыкъ жыйынларда ортагъа чыгъып бийип де алабыз… Шо да бир ругь, пагьму-усталыкъдыр деп эсиме геле.
– Хожа Агьмат, сени чакъда-чакъда «Ёлдаш» газетде макъалаларынг да печат этиле. Оьзюнгню ойлашдырагъан масъалалагъа сесленегенинг де гёрсете сен парахат турмайгъанынгны…
– «Ленин ёлу» – «Ёлдаш» бизин де оьмюрлюк къурдашыбыз экени 50 йыллагъа ювукъ болгъан. Гьали де ондан айрылмагъа хыялыбыз ёкъ. Гьар йыл языламан ва язма да язаман. Тюзю, охувчуланы санаву шулай уллу юртубузда кёп тюгюл экени ичимбушдура.
– Не этмеге герек? Сынавунг сагъа не дей?
– Мен гьар тюрлю къурумларда ишлейгенде шо заманларда яздырта эдим барысын да газетге. Гьали де айтаман авул-хоншудагъылагъа язылыгъыз деп. Мен ойлашагъан кюйде, газетибиз нечакъы тюзлюкге бойсынгъан сайын, охувчулары да артажакъ. Алда чы бола эди «цензура», гьали де шо бары-ёгъу магъа къарангы.
– Гьалиги заманда газетде гётерилеген не йимик масъалалар сени айрыча тергевюнгню тарта?
– Мени ойлашдырагъан макъалалар кем болмай, ойлашдырагъан масъалалар да гётериле. Газетни бетлеринде топуракъ масъалалагъа байлавлу макъалалар болма тарыкъ. Къалгъан ерлерибизни къорума, «агъулу» дав йылларда къолдан чыгъарылгъан топуракъларыбызны къайтарма тарыкъ. Къараман-Таргъу бойда тувулунгъан гьал мени бек талчыкъдыра ва теренден ойлашдыра. Олай масъалалар бизин къумукъ районланы оьзге юртларында да къаршылашмай тюгюл.
Дагъыстандагъы топуракъ законлар шоланы гьисапгъа алмай, алгъасавлукъгъа ёл берилип къабул этилинген. Шолагъа бирдагъы къарап дегенлей, янгыдан гьазирлемеге герек деген ойлар негьакъ тувулунмагъан ва ДР-ни Халкъ Жыйынына таклиф этилинген. Шо магъа да, оьзгелеге де белгили. Гьар адамны, жамиятны оьзюню топурагъы болмаса, яшавлукъда нечик амал этмеге герек?
– Озокъда, шону учун бир башлап низамны, законланы камиллешдирме тюшегени англашыла. Сени дагъы да не йимик таклифлеринг бар?
– Бу йыл Россияда Маданиятны йылы деп белгиленген. Тюз. Неге тюгюл, жамиятны оьсювю гьар агьлюню маданиятындан, милли мердешлеге аминлигинден башлана. Гьали-гьалилерде мен Къарубудагъгентдеги маданият къалада оьтгерилген милли мердешлеге байлавлу маданият чараланы эпсиз арив гёрдюм. Шону оьзге ерлерде де якъламагъа тарыкъ эди. Тек не этерсен, эсгерилген районда йимик оьзге ерлерде де шоланы оьтгермеге шартлар ёкъ. Муна бу да бир масъала. Экинчиси, динге къуллукъ этегенлер, исламны ёлунда биз барыбыз да муталимлербиз. Айтмагъа сюегеним, эришивлюклени къоюп, таза шариат ёлунда динге де къуллукъ этмеге герек бола ва шолай башгъа масъалалар да бар.
– Биз не этип болабыз?
– «Ёлдашны» якълавчуларын-къурдашларын, охувчуларын артдырмакъ учун гьаракат этмеге герекбиз биз де, сиз де. О заман, бирлешип, милли къылыкъ, маданият, топуракъ ва оьзге масъалаланы чечмеге рагьат болажакъ. Газетни бетлеринде пикру алышдырывлар кёп болма тарыкъ.
– Хожа Агьмат, сен ойлашагъан кюйде, «Ёлдашны» бетлеринде дагъы не йимик масъалагъа тергев етишмей?
– Бизин миллетни къыйнайгъан, къыйыкъсытагъан масъалалардан баш къачырмай, гележекде де герти маълуматланы бермеге ва ерлерде сесленивлени тувдурмагъа тарыкъ. Тюзюн айтгъанда, мени бир миллетни де къыйыкъсытма хыялым ёкъ. Буса да, оьзгелерден эсе магъа, бир процентге артыкъ буса да, оьз миллетимни къысматы аявлу ва ювукъ. «Яшланы дюньясы» деген бетде де яшланы шогъар бакъгъан якъда гиччиден тутуп гёзлерин ачма тарыкъ. Муна шолай агьамиятлы масъалалагъа сангырав-сокъур болмайыкъ.
– Хожа Агьмат, лакъырлашыв ва пайдалы таклифлеринг, ойларынг саялы сагъа баракалла.
– Сен де савбол.
Язып гьазирлеген
Къ. Къараев.
