Сонг да, Дагъыстанда гьисапгъа алынгъан 32 тилни мекенли кюйде токъташдырмагъа гереги гьакъда да шо жыйында ачыкъдан айтылгъан. Арагъа чыкъгъан бу ойну мекенлешдире туруп, ол шо тиллер школа программагъа гирмеге тарыгъы гьакъда да айтгъан. Дагъыстанны Башчысы: «Дагъыстанны оьр охув ожакъларына тюшеген адам ана тилинде экзамен бермеге герек», – деп билдирген.

Илму советде ортакъчылыкъ этген алимлер Дагъыстанда милли тиллени гьакъындагъы янгы закон нечик болмагъа тюшегени гьакъда да пикру алышдыргъанлар. Бу ерде эсгерип къойма тийишли: гьали болгъанча да Дагъыстанда милли тиллени гьакъында закон къабул этилмеген. Шо масъалагъа байлавлу бир-бирине къаршы чыгъагъан ойлар бары да белгили. Ана тиллени гьакъындагъы закон болмагъа тарыкъ деп айтагъанлар аслу гьалда шону школа программагъа законну ёлунда гийирмеге тарыкъ деп билдире. Сонг да, олар айтгъангъа гёре, оьр охув ожакъгъа тюшегенде де ана тилни гьисапгъа алмагъа герек.

Жыйында аслу масъалагъа къаралгъан сонг, шону айланасында этилмеге тюшеген аслу алышынывлагъа тергев берилген. Ачыкъ этип айтгъанда, шонда республикадагъы тиллеге байлавлу юрюлеген сиясатны (политика) масъалаларына, «Дагъыстан Республиканы халкъларыны тиллерини гьакъындагъы» законну проектине, ДР-ни халкъларыны тиллерин оьсдюрювюню ва сакълавну проект-программаларына, Дагъыстанда рус тилни гьалына ва оьзге масъалаланы айланасында пикру алышдырыв болгъан.

Дагъыстан илму центрны илму советини жыйынында айтылгъан бир нече пикруну охувчуланы тергевюне де бермекни арив гёрдюк. Дагъыстанны Башчысы Р. Абдулатипов да айтагъаны йимик, бу меселдеги жыйынларда яшёрюмлер де актив кюйде ортакъчылыкъ этмеге герек. Неге тюгюл, гьар адамны ана тилини гьакъында сёз юрюле.

«Мени иш сынавумдан алып айтгъанда, совет девюрдеги билим беривден пайдалы маълумат алмагъа бола. О замангъы билим берив къайдагъа гёчюп сёйлесек, 4-нчю класгъа ерли школадагъы бары да дарслар ана тилде юрюле эди. 5-нчи класдан башлап буса, дарслар рус тилде юрюлюп, ана тилге жумада бир нече сагьат бериле эди. Натижада охувчу эки де тилни бир йимик билеген бола эди. Гьар тилни билмеге герек оьзюню заманы бола», – деген Дагъыстанны Башчысы Р. Абдулатипов.

Россияда Дагъыстан тиллер лап да кёп яйылгъан регион санала. Тил булан машгъул болагъан илму къуллукъчуланы талчыкъдырагъан масъала бир: яш нас­луну вакиллери, айрокъда шагьарлылар, ана тилни гечмей ва уьйде де шо тилинде сёйлемей. Эгер де школаларда ана тилни гечмек учун тийишли шартлар яратмаса, ана тил тас болуп къалмагъа бола деген ой тезден айтыла геле. Дагъыстанны Конституциясында язылгъаны йимик, Дагъыстанны халкъларыны тиллери ва рус тил республиканы пачалыкъ тиллери санала. Тек Дагъыстанда 32 тил бар. Законда къайсы милли тиллер хас кюйде гьисапгъа алынгъаны гьакъда бир маълумат да ёкъ. Тил, адабият ва инчесаният институтуну директору Магьаммат Магьамматов бу масъалагъа байлавлу булай деп айтгъан: «Рус тил булан янаша респуб­ликада Да­гъыстанны халкъларыны 14 тили аслу деп санала. Умуми кюйде алгъанда, Дагъыс­танда 32 тил бар. Шоланы 18-ини языву ёкъ деп гьисаплана. Законгъа гёре буса бары да тиллер аслу болуп токътай. Эгер де языву ёкъ тиллер де шо санавгъа гирсе, Дагъыстанны гербине, символикасына ва тиллени гьакъындагъы аслу законуна алышынывлар этмеге тарыкъ болажакъ. Респуб­ликаны гербиндеги къаракъушну къанатларыны гьарисинде 7 къанат тюк бар. Шо буса  аслу тиллер 14 бар экенин англата.

Белгили экени йимик, Дагъыстанны школаларында языву бар ана тиллерден дарслар юрюле. Законну проектин къабул этмекни янын тутагъанланы сёзюне тынг­лап къарагъанда, бары да школаларда ана тиллерден дарслар юрюлмеге герек. Тек шо янгыз закон булан чечилип къалагъан масъала тюгюл экенин де англамагъа тюшедир. Неге тюгюл, бары да 32 тилде дарс бермеге касбучуланы тийишли даражада гьазирлемеге, китапланы чыгъармагъа, маълумат берив къураллардан таба шо тиллерде берилишлер юрютмеге шайлы харж гереги де англашыла.

«Бир тилде сёйлейген республикаларда (Мычыгъыш, Татарстан, Ингушетия) эртенден ахшам болгъанча ана тиллерде берилишлер юрюлюп тура. Дагъыстанда буса тиллер кёп, шо саялы ана тиллер учун эфирге берилеген заман барысына да етишмей. Гьар тилде айрыча канал этмеге буса бир къадар акъча маялар тийишлидир».

Республиканы бир-бир школаларында ана тил борчлу тюгюл дарс къайдада  юрюле. Неде ана тил дарсланы гезигинде ахырынчылай салына. Бир класдагъы охувчуланы бир-бирде миллетине гёре класлагъа бёлмеге тюше. Шо буса четимликлер тувдура деп гьисап этеген директорлар да бар. Муаллимлер айтагъан кюйде, кёбюсю охувчулар ана тил дарслагъа юрюмей. Оьрде айтылагъан масъаланы чечмек учун, Дагъыстанны халкъларыны тиллерини гьакъында закон болмаса ярамайгъаны гьалиги яшавну шартларында инг де итти токътагъаны ачыкъ.

«Законну проекти ана тиллерде дарслар юрютювню борч этип сала. Аслусу да ана тил ва адабият дарсланы оьзге дарслар булан тенг кюйде ихтиярлары болгъаны герек. Школаны битдиреген охувчу  шо дарслардан экзамен бермесе, оьр охув ожакъгъа тюшмеге ихтияры ёкъ экенни де англамагъа тюшежек. Ана тиллени бугюнгю къысматы буса – школаланы директорларыны къолунда. Олар шо ана тилге берилеген дарсланы оьзге муратлагъа къоллайгъаны да тасдыкъ этилген», – деп айтылгъан сёзлер ана тилине жаны авруйгъан ватандашны тергевюн тартмай къоймажакъ.

Гертисин айтгъанда, къайсы маълумат берив къуралны бетлеринде де, ана тиллеге байлавлу макъалаланы артдагъы заманны ичинде кёп охумагъа боласан.  Тек чарланып битип барагъан ташдай, ана тилин билегенлер де аз болуп бара. Кёбюсю алимлени пикрусуна тынглап къарагъанда, ана тиллени гележек къысматы пачалыкъны янындан якълавдан, законну ёлунда салынагъан къатты талапдан гьасил. 

Тек бу масъаланы биз ватандашланы арасында да арагъа салып ойлашып къарадыкъ. Оланы бир нечелерини оюн бермекни де арив гёребиз.

Гь. Магьамматов – муаллим:

«Дагъыстанда бар 32 тилге хас даража бермекни уллу агьамияты бар. Неге тюгюл, бары да тиллени бир тенг этивге алынгъан гьар абат ватаныбызда халкъланы арасында дослукъну ва халкъланы арасындагъы бир-бирине инамлыкъны беклешдирежек деп ойлашаман». 

Халисат Гьамзатова – пенсионер:

«Бары да тиллер бир тенг ихтиярлы болмагъа герек. Бир миллет де оьзюню ихтиярларын тас этмеге сюймей. Дагъыстанны тиллерине хас даража бермеге тарыкъ деген ой булан мен де разимен. Гертиден де, шо якъдан къатты закон болгъан эди буса, бир-бир миллетлер оьзлени ихтиярларын он йыллар булан законну гючге гийирмеге къарамас эди».

С. Алимханова – студент къыз:

«Мени гьисабымда, адам болгъан чакъы кёп тилни билмеге герек. Неге тюгюл, тилни теренден билген адамгъа шо билимлер яшавда тарыкъ болагъан гезиклер кёп ёлугъа».

Б. Къазакъмурзаев – муаллим:

«Бугюнгю яшавда биз ана тил булан бирче рус тилни агьамиятын да унутмагъа тюшмейбиз. Шо тилни пачалыкъ тил саналагъаны саялы, бары да адам теренден уьйренме де, билме де тюше».

А. Алиева – сатывчу:

«Отуз эки тил кёп болмасмы? Мен ойлашагъан кюйде, кёп санавлу деп саналагъанларын айырып, шоланы оьсювюне айрыча тергев бакъдырмагъа герекдир. Негер тарыкъдыр, аз санавлу тиллеге харж чыгъармакъны маънасы ёкъдур. Биринчилей рус тилни билмеге тюше. Милли тиллени буса, яшавда тарыкъ буса, уьйренмеге ярай.

Гёресиз, пикрулар башгъа-башгъа, гьар ким оьзтёрече ойлаша. Бу масъалагъа Дагъыстанны Башчысы аслу тергев бакъдыргъаны да негьакъ тюгюл. Гьюрметли охувчулар, сиз нечик ойлашасыз?

 

 

 

Барият Оьлмесова.