Рашит ГАРУНОВ
Тюзю, артдагъы йылларда дюньяда болуп турагъан алмашынывлар аста-аста шо аралыкъланы да буза башлагъан. Тек бу гезик хабар о гьакъда тюгюл, сёз ёругъуна эсгерген эдим.
Мени Халит деген бир мычыгъыш танышым бар. Бир шагьарда яшасакъ да, арт вакътиде сийрек ёлугъабыз. Ол гьар заман къумукъланы адамлыгъын, гьалаллыгъын макътай бола ва гьаман мени булан, абур этегенин гёрсетип, бизин тилде сёйлей. Артдагъы гезик ёлукъгъанда, биз ондан-мундан сёйлеп, милли масъалалагъа етгенде, ол тамашалыкъ этип, булай хабарлады:
– Сен билесен чи, мени хоншуларымны арасында къумукълар кёп. Гиччиден берли бирче оьсгенбиз, къумукъчагъа да олардан уьйренгенмен. Арт вакътилерде, мен эс этеген кюйде, къумукълар ана тилинде сёйлеме уялагъанда йимик. Уьюнде де, къырда да къуру орусча сёйлейлер. Мен олагъа: «Мени булан къумукъча сёйлегиз де», – деп тилеймен. Бираз сёйлейлер, сонг алдагъы кююне къайтып, орусча узатып йиберелер.
Мен Халитни сёзюн бёлюп:
– Гьали янгыз къумукълар тюгюл, башгъа халкълар да телевизорну, Интернетни таъсиринден оруслагъа айланып тура. Шогъар бир-бир алимлер «глобализация», «интеграция» дей, – деп, муну къумукълагъа этеген айыбын гери урма сюйдюм. Оьзюбюз сёгюп йибере бусакъ да, миллетибизни башгъалар сёкгени яман тие.
Халит мени булан рази болмады:
– Бизде, мычыгъышларда, агьлюде орусча сёйлесе, уллулар айып эте. Шону учун яшлар да, жагьиллер де къырда да бир-биревге оьз тилинде сёйлей. Орусча сёйлейгенлер болса да, башгъалар оланы токътата. Мен билеген кюйде, аварлар, даргилер де ана тилинде кёп сёйлейлер.
Лакъырны агъымын башгъа янгъа бурма тюшдю. Айтма сёзюм ёкъ эди. Халит айтагъан гьалны мен оьзюм де эс этгенмен, башгъалар да этгендир. Жыйынларда орусча сёйлемекни уллу даража гёребиз, тойларда аякъ айтагъанлар орусча айтмакъны «культурагъа» санай, экевден-экев къумукъ буса да, ят тилни ювукъ гёрегенлер бар.
Биз чи ону билегеник кёп бола эди, гьали хоншу миллетлер де эслеп, эрши гёре. Мунда бир глобализация да гюнагьлы тюгюл. Глобализация мычыгъышлагъа, аварлагъа, даргилеге, башгъалагъа ёкъму?! Тарихден, биз билеген кюйде буса, шо халкълар бугюн аяп юрютеген кёп-кёп яхшы адатланы-ёрукъланы олар бизден алгъан. Биз гьали о адатлагъа арт бергенбиз, олар буса оланы сыйлап юрютелер. Шо гьалны арты не болажагъы гьакъда да сёйлейик.
Гетген йыл мени студент къурдашым гьали Израилде яшайгъан Альберт, арадан 25 йыл оьтюп, Дагъыстангъа гелип гетди (ону булангъы бизин лакъырлашывубуз «Ёлдашда» да чыкъды). Бизин лакъырыбызда Альберт айтгъан бир пикруну теренлигине гьали Халит булан сёйлегенден сонг дагъы да бек тюшюндюм. Альберт шо заман булай пикруну айтгъан эди.
Адам тамурларын тас этип, оьз халкъыны, тухумуну тарихин, адатларын билмей буса, шо адамны ятлар абурлама да абурламай ва ону оьз пайдасына сюйген кюйде къоллап да бола. Шолай адам милли адатларындан, милли тарихинден, ана тилинден «уялма», оланы кем гёрме башлай ва ят халкълар булан ювукълукъ, къардашлыкъ излей. Алдынгъы заманларда давлар юрюлегенде, оьз халкъына хыянатлыкъ этип, душманыны янына чыгъагъанлар лап алдын шо тамурларын тас этгенлерден болгъан.
Ана тилине арт берген ана ватанына да арт берер деген айтыв да бар деп тураман. Гь. Анварны бир шиърусундагъы сатырлар да шунда къыйышывлу болажакъ:
Атасына ит болмагъа сюйгенни
Ата юрту булан болар сатыву.
Халит танышым булангъы лакъырым битмей бёлюнюп къалды. Не айтарымны билмедим. «Сеники тюз», – деп мюкюрлюк этме кюй де ёкъ: шолай экенге инанма сюймеймен. «Тюз айтмайсан», – деп токъташдырма да бажарылмай: тюз ерлери ап-ачыкъ.
Тил болсун, ер болсун, оьзен болсун, олар – бизинки. Биз оланы сыйлама герекбиз. Халкъ арада да айтылагъан йимик: «Бизин оьзенни биз сыйламасакъ, ким сыйлар?» Шо маъналы бирдагъы айтывубуз да бар: «Мени амалымны тоюн мен этмесем, ким этер», деген къызардашы.
