Халкъ арада  яшланы яты болмай деп негьакъ айтылмай.  Неге тюгюл, бары да ата-аналаны къайгъысы дертибизин яшларыбыз, авлетлерибиз.  Дагъыстандагъы яшлар уьйлерини масъалаларына байлавлу кёплер  макъалалар язгъан. Гьасили, къайсы охувчу да, ким де шо пачалыкъ къургъан идаралагъа яшлар нечик тюшегенни, не себепден гьакъылбалыкъ чагъына етишип, уллу дюньягъа биринчи абатларын алагъанда, не йимик четимликлеге расланагъанны ва кёп оьзге янларыны гьакъында билмеге сюедир деп эсиме геле.

Бугюнгю яшавубузда  хыйлы зат алышынгъан. Гьали бизин республикада биргине-бир яшлар уью къалгъан, шо да Буйнакскиде ерлешген.

 

Магьачкъаладан алдагъы Темир-Хан-Шурагъа тез етишдик, яшлар учунгъу центрны да узакъ излемеге тюшмеди. Къапуларын ачып, ичине гиребиз: уллу эркин абзарлар, бары да ерде тазалыкъ гёрюне. Тындырыкълы кюйде чачылгъан гюллени, чечек ачып турагъан сиренни гьайран ийиси, гьатта директорну кабинетинде олтургъанда да сезиле.

Тайгип Жаватханович Магьамматов бу идарагъа башчылыкъ этегени 24 йыл бола.

–Мени мунда бакъдыргъанда Савлукъ сакълав министерликде жаваплы къуллукъда ишлей эдим,–деп эсге ала ол. –Шунда гелип башлап гёргенимни айтсам, инанмасыз. Аранлагъа парх береген, не эшик-терезеси къалмагъан, бузулгъан бир нече бина бар эди. Не сув, не газ, не ярыкълар ёкъ. Гьасиликалам, енглени де чююрюп дегенлей, ишге гиришмеге тюшдю. Шондан сонг болгъан алышынывланы гьали сиз оьзюгюз де гёресиз.

Гертиден де, центрда етим, ата-анасыны янындан тергевсюз къалгъан гиччипавлагъа бары да онгайлыкълар ва тийишли шартлар болдурулгъан деме ярай. Ярыкъ, эркин ятагъан ва ойнайгъан уьйлери, алаша шанжаллары ва столлары булангъы ашхана, ер-ерде уллу экранлы телевизорлар, медицина кабинетлер. Гьар гюн яшлар логопедни, психологну, физиотерапевтни къуллугъундан пайдаланма бола. Озокъда, шо тюрленивлер бир гюнню ичинде амалгъа гелген затлар тюгюл экени англашыла. Директоргъа ва ону коллективине кёп-кёп гьаракатлар этмеге, хыйлы-хыйлы кабинетлерден айланмагъа тюшген, юхусуз гечелер де аз болмагъан. Тайгип Жаватханович эсгерегенге гёре, савлукъ сакълав министерлик яшлар уьюн тарыкъ медицина ясандырывлар ва дарманлар булан толу кюйде таъмин эте.

Яшлар уьйню башчысына бизин лап да къыйнайгъан соравубузну берме алгъасайбыз. Бу ожакъгъа яшлар тюшегенини аслу себеплери не экенни билмеге сюебиз. Биз чи дагъыстанлыларбыз, тавлар элини адатларына гёре, гиччипавну яшлар уьюне бермек къачан да илыкъ ишге гьисаплана гелген, гери урулгъан. Дос-къардашны арасында оьксюз яшны агьлюсюне алып, оьзлени авлетлери йимик оьсдюрюп сакълайгъанлар табылмай къалмагъан.

Тайгип Жаватханович англатгъан кюйде, шолай яшланы мунда бермейлер. Нечакъы тамаша чалынса да, сав-саламат яшлар бир де янгыз къалмай.

–Мен шунда ишлейген чакъы йылланы вакътисинде кёп затны гёргенмен, тек агьлюде оьсген яш бир тюрлю себеплеге ата-анасыз къалса да, бизге тюшген гезикни билмеймен. Бизин уьюбюзню тарихи гетген асруну 30-нчу йылларындан башлана. О заманларда Дагъыстанда оьзге регионлардан ачлыкъдан къачып гелгенлер кёп эди. Яшлар уьйлени санаву юзлеге етише болгъандыр, гьатта Буйнакскиде бир нече бар эди. Давдан сонг дагъы да янгыларын ачмагъа тюшдю. Амма шо заманларда да яшлар уьйлеринде дос-къардашы бар гиччипавлар оьтесиз сийрек ёлугъа эди.

–Аслу гьалда бизин ­центрда «ата-аналы» яшлар сакълана,–деп узата Тайгип Жаватханович. –Шолай биз авлетлерин заманлыкъгъа бергенлени гьакъында айтабыз. Оланы арасында яшын да къоюп, Сибир якълагъа къазанма гетгенлер бар. Бир тюрлю аврувлагъа тарыгъанлар да ёлукъмай тюгюл. Судну къарары булан ата-аналыкъ ихтиярлары чыгъарылып алынгъанланы яшлары да бизге тюше… Оланы сонг ата-аналары, дос-къардашы гёрме геле, яшав тюзелгенде, къайтып алма да ала. Уьч керен бизге аналары янгы тувгъан авлетин гелтирген. Эгер де къатынгиши сюймей туруп яшгъа токътагъан буса, ол не къайдалар булан да ондан къутулма къарай. Шо да сонг яшны савлугъуна яман якъдан таъсир эте. Шолай нарысталар учун инг де къолай ер–яшлар уью.

–Етим яшлар–еттев бар. Гьариси къайсы буса да бир къыйын аврувгъа тарыгъан. Олагъа айрыча къарав ва даим медицина кёмек тарыкъ бола. Олай яшланы бирев де алма сюймес–неге тюгюл, бек авур юк ва намус.

Дагъы да айтма сюемен, мунда ишлейгенлени бизин идарабыз биревню де алгъасап айыплама ва мердешли дазулагъа гёре къыймат бермеге тюшмейгенге тез уьйрете. Бизин учун лап аслу зат–яшланы аманчылыгъы. Башгъа тюгюл, ол авруйму яда аврумаймы, огъар толу кюйде жавап береген бизбиз.

–Мен сизге алдангъан къызъяшланы гьакъында нече-нече хабарны айтып боламан. Олар ата-анасындан къоркъуп, яшыртгъын яш тапгъанда, сонг не этегенни ойлаша къала. Ювукъ адамларыны къазапланывундан да тартынмай, авлетинден айрылма сюймейгенлери де бар. Эрте-геч дос-къардаш да ону оьз арасына къабул этежеклер. Мекенли санавланы эсгерип болмасам да, тек яшын медицина идарада къоюп гетегенлер хыйлы артыкъ экенни билемен. Гьар янгы тувгъан яш–о чу дюньяны бир байлыгъына да тиймейген яшавну сигьрулу савгъаты. Яшлар табагъан уьйлерде аналары къоюп гетген яшланы алма сюеген эр-къатынланы эби-баву ёкъ. Бирлерине шо сююнчлю мюгьлетни йыллар булан къаравуллама тюше.

Директор эсгереген кюйде, артдагъы йылларда ата-анасыны янындан тергевсюз къалгъан яшланы санаву аз бола бара ва шону себебин инг алдын пачалыкъ авлетлери бар агьлюлеге этеген кёмекден гёре. Белгили кюйде, Россияны Президентини къарарына гёре, гьар яшгъа 17 йыллыкъ чагъына етишгенче къошум гьакълар тёлене. Кёп уллу акъчалар тюгюл буса да, эр-къатынгъа яшларын эсен-аман, тийишли даражада сакълама имканлыкъ бере.

Оьзюню ишине гёре, Т. Магьамматовгъа къайюмлукъ этеген къурумлар булан тыгъыс байлавлукълар юрютмеге тюше. Бизге гьар агьлю тышгъа гьеч хабары чыкъмайгъан, бир ябыкъ, яшыртгъын майданча деп эсибизге геле. Тек муниципалитетлени янында иш гёреген оьрде эсгерилген къурумлагъа къувунлу билдиривлер бек тез етише. Мисал учун, хоншу квартирде ашав-ичив, къавгъа-эришив токътамай, онда буса гиччи яшлар да бар деп зенг геле. Тергевлерден сонг, маълумат тюз болуп чыкъса, шолай агьлюдеги яшлар кёбюсю гезик заманлыкъгъа яшлар уьйлерине бакъдырыла. Яшларын даимге чыгъарып алып къоярдан къоркъуп, суд болгъанча къарамай, пасат яшавун токътатгъан ата-аналар да ёкъ тюгюл.

–Эгер де, эркъатынны ата-аналыкъ ихтиярларындан магьрюм этсе, оланы яшларын оьзгелеге яш этип алма яраймы?–деп сорайман Тайгип Жаватхановичге.

–Магьрюм этгенде йимик, бираздан къайтармакъ да бар. Шо саялы шолай гезиклерде яшлар аслу гьалда улланаларында яда башгъа ювукъ адамларында сакълана, – дей ол. –Бизден аврумайгъан яшны алгъан гезиклер мени эсимде ёкъ. Тек алма сюегенлер эпсиз кёп. Бизин янгыз авруйгъан, сакъат яшланы бермеге ихтиярыбыз бар. Гьали бир мисалны гелтирейим. Хыйлы йыллар алдын Хунзахдан эр-къатын гелди. Эри–тракторист, къатыны фермада савунчу болуп ишлей. Яшав-турушу да яман тюгюл, тек олагъа яш болмай. Шо заман загьматчы агьлюге Буйнакскидеги приютгъа барып къарагъыз деп таклиф этгенлер. Мен уллу умут булан гелген эр-къатынгъа бизде сакъланагъан етимлер барысы да авруйгъан яшлар экенни англатдым ва оьзлеге бир кёмек де этип болмайман дедим. Олар ариге тайып, бир гьавур заман оьз арасында лакъыр этди. Сонг эри ювукъ болуп: «Биз Аллагьутааланы алдында яшны алажакъбыз деп сёз берген эдик. Аврумайгъанлары ёкъ буса, авруйгъанын аларбыз»,–деди. Алма да алды. Яшны оьсдюрме де оьсдюрдю. Гьали дос агьлю болуп, яшап туралар. Агьлю, уьй, ожакъ–яш учун биринчи болма герекли зат. Шо саялы оьзюбюзню приютубузда да уьйде йимик шартланы болдурма къаст этебиз.

Таза догъалардан, уьйлени ичинден айланып, гертиден де шолай экенге мен де тюшюндюм. Яшлар тюш ашгъа олтургъан вакъти. Тарбиялавчуланы бириси лап гиччисин тобукъларында къондуртуп аш бере, къалгъанлары оьзлер ашай. Чагъы гиччи буса да, оьзбашына иш гёрюп бажарагъаны билине. Олар йимик вакътибизде бизин уьйде къашыкъ булан ашата эди.

Яшланы арив оюнчакълары бар, гьар уьйде хали яйылгъан, телевизор, оьзлер сюеген мультфильмлеге къарама бола. Барысы да таза гийинген, къызъяшланы чачлары эшилген. Мунда яшлар экинчи уьюн тапгъан деп инамлы кюйде айтмагъа ярай.

Ёлугъувубуз тамамлана туруп, Тайгип Жаватханович центргъа хыйлы йыллар кёмек этеген ва якълайгъан Дагъыстанны ич ишлер министри Абдурашит Магьамматовну ва Гьисап палатаны председатели Билал Жагьбаровну атларын айрыча эсгермекни тиледи.

–Олар шо гьакъда бир ерде де айтып юрюмей, тек кёмек тарыкъда шоссагьат сеслене. Яшланы яшавунда, къысматында ортакъчылыкъ этегени учун, бугюнгю имканлыкъ булан пайдаланып, олагъа гьакъ юрекден баракалламны билдиремен.

Яшлар уьйню башчысыны касбу бажарывлукълары, этген ишлери гьакъында биз дагъы да хыйлы хабарлама болар эдик. Тек аслу жамын чыгъарып айтгъанда, Тайгип Магьамматов яшлар учун ожакъда исив ва илиякълыкъ болдурма  бажаргъан.

 

Сульгият БУЛГАЕВА.

СУРАТДА: яшлар – къонакълар булан.