Маълумат къуралланы гьатдан озуп оьсюп гетген бугюнгю девюрюнде къумукъ ана тилибизни барлыгъын, тазалыгъын ва чебер аламатларын сакълавгъа тийишли тергев берилмей, гьайы этилмей къалагъанын гёребиз. Яшавда болуп турагъан яда болуп гетген шо бир агьвалатны гьакъында къысгъа маълумат берип, билип къойса да таманлыкъ эте деп ойлайбыз. Гьалиги девюрде гьатта  хабарламакъ, лакъыр этмек деген маънаны англатагъан сёзлер де  унутулуп бара ва ону орнун «билдирмек, етишдирмек» деген сёзлер тутуп тербей.

 

Муаллим касбуну башын мекенли тутгъанлар, тарбия ва билим берив  иш булан тюпденерден машгъул болагъан ата-аналар, сынавлу ахтарывчуланы ана тилни, сёзню, адабият къуралланы гьакъында айтгъан алтын сёзлерине аркъа таяп чалышма къаст этелер, оланы маъналы калималарын мисалгъа гелтирелер.

«Халкъны тили ону ругь  яшавуну, барлыгъыны ва байлыгъыны бир заманда да сёнмейген, дёнмейген, янгырып оьсюп, чечек ачып тербейген бир тамаша, сигьрулу аламатыдыр»,  деп нече де дурус язгъан белгили ахтарывчу ва пагьмулу муаллим К.Д.Ушинский.

Халкъны тили, гертиден де, бизге гёнгюл йырдай, азиз макъамдай, юрекге синген сырлы ангыдай болуп чалына, анадаш табиатны, ватанны толкъун-толкъун болуп чалкъынагъан сагъынчлы сесидей сезиле. Охувчуланы охума-язма, ойлашма ва эсде сакълама уьйретегенде халкъ яратгъан чебер асарланы, сыналгъан аталар сёзлени, айтывланы, чечеген ёммакъланы такрарлай туруп, гёнгюнден уьйретмекни айрыча таъсири ва маънасы бар. Олайлыкъ яшланы авуз тил байлыгъын оьсдюре, эсин беклешдире, англавун артдыра. Юрек тебип чыкъгъан дёртлюклеримни бирисинде оьзюм де эсгерегеним йимик:

 

Чандыр чертип сюек сингириме батылгъан,

Ана тил – гюн шавла  аршдан артылгъан.

Жымчыкъ этлер  тартышагъан санымда,

Тынышым да дюр о мени, жаным да.

 

Тезги заманларда охувдан, язывдан онча англав-сынав топламагъан адамлар яшав, табиат гьаллар гьакъдагъы ойларын-пикруларын, къаравларын эсине къуюп дегенлей сакълама къасткъылгъанлар. Олар чебер сёзню гьайбатлыгъына, таъсирине гьашыкъ болуп, артыкъ тергев берип, маънасына тюшюнюп, сырын билип, уллу-уллу асарланы да эсде сакълагъан, гёнгюрев этип юрюгенлер. Тилни теренден билме гьасиретлик оланы гьакъылын-оюн генглешдирген, сынавун токъташдыргъан, къаравун иттилешдирген.

Авуз тилни, сёзню кёбюсю усталары, йырчылар-сарынчылар ва айтывчулар, ихтилат масхара этегенлер бир керен эшитгенин дагъы унутмасдай эсде сакълай, оьзлер де гёнгюнден чыгъарып, къошуп да айталар. Шолай, оьтгюр пагьмусу бар адамларыбызны яхшылыгъындан тюгюлмю биз бугюнлерде Йырчы Къазакъны, Къакъашуралы Абдурагьманны, Къоччакъай Жамалдинни, Айбала Дадавну, Абусупиян Акаевни ва дагъы да кёп оьзге черсиз терен пагьмусу бар адамларыбызны асарларын билегеник, гьар гюнлюк яшавубузда сагъынып къоллайгъаныкъ…

«Тил масъаласы – жан берип жан алагъан уллу бир масъала. Дин масъаласындан сонг, тил масъаласындан уллу масъала ёкъ. Тил ягъындан тюз болгъан миллет оьзгелерден гьар заман алгъа барыр.

Дюньяда гьеч бир миллет, гьеч бир къавум илмуда-марипатда  алдын ерли болмагъын  ахырына ерли элтип камил болмагъа болмаслар, гьар-бир илмуну оьз ана тили булан охумай туруп. Мактаплардагъы охулагъан тил де, ана тил де, гьеч бир якъдан башгъалыкъсыз таман кюйде бир болмагъан чакъы заман, гьеч бир  вилаятда илму-марипат инг тийишли ёлуна тюшмеге амал ёкъ.

Бютюн Ер юзюнде бизин къумукълардан тюрк тилни таза асил сёйлейген халкъ ёкъ», – деп язгъан белгили дин алимибиз ва ярыкъ-ландырывчубуз Абусупиян Акаев. Шо гьакъда сёйлей туруп, оьтген асруну башында бизин алимлер язгъан бир-бир ишлерден бар кюйде мисаллар гелтирме де къарайыкъ.

«Мактапларда яшланы охутмакъны фанну тадрис деп (дарс беривню къайдаларын уьйретеген къайда) бир илмусу бар. Анда яшлар охутмакъны кюйлерин, тартибин, низамын сёйлей. Ол илму аввалгъы эки-уьч йылны ичинде яшлагъа ана тилинден оьзге тилни гёрсетмакъны къабул  гёрмей. Яшланы пагьмусун буза деп токъташдыра. Оьзлер билмейген гьеч бир калималаны сёйлемели де, охутмалы да тюгюл дей. Эки-уьч йылдан сонг гьар не тилни гёрсетмеге де ярай. Амма аввалгъы эки-уьч йылда да, андан сонггъу йылларда да яшланы охутагъан тил эки башгъа болмай, бир болса чы огъар не етер. Амал буса андан гиши таярму?

Мен илму-марипатны гьеч бир затгъа байламагъа сюймеймен. Илму-марипат­гъа арап тил, истанбул тил деп гьеч бир зат шарт болмасын. Илму-маърипатны эркин кюйде къоймагъа герек. Гьар не ёл къысгъа буса, гьар не кюй тынч буса, илму-маърипат шо ёл булан гьасил этилсин. Ёкъ буса бизде илмулу-маърипатлы гишилер кёп болмас. Аз да болур, гьюнер де оьзге вилаятдагъы­лагъа етмейген болур. Бу белгили зат.

Шолай болгъан сонг, гьеч бир башгъа тилни илму-маърипатгъа тогъас­ этмей, янгыз оьз ана тилибиз къумукъ тил булан динин де, дюньясын да англайгъан­ гишилер болмакъны ёлун ачмагъа герекбиз. Шулай этсек, отуз йылдан, къыркъ йылдан сонг бизде охумагъан гиши болмас. Германия йимик бир нече пачалыкъда язып-бузуп билер чакъы охумакъ – гьар кимге борч. Охумаса къоймай. Бизде де отузкъыркъ йылдан буса да шол кюй болмагъа умут.

Мактапдан башгъа да, гьар оькрюкде бир, болмаса гьар областда бир сама дарулфунун, атлы бир мина, мадраса атлы бирдагъы мина болмагъа герек; мактапда яшлар сегиз йыл охуп, аввалгъы уьч йылында оьзге тил гьеч къошулмай янгыз бизин къумукъча охулур. Башгъа тил къошсакъ, яшлар охутмакъны фанну тадрис деген илмусуна хилап тургъан болабыз. Ол илмуда, аввалгъы эки-уьч йылны ичинде яшлагъа оьзлер англамайгъан­ калима болмасын деп токъташдыра. Андан башгъа да, бютюн дюньягъа да хилап болгъан болабыз: Бютюн дюньядагъы бары да миллетлер мактапдагъы яшларын аввалгъы уьч йыл янгыз ана тили булан охуталар. Олагъа анасындан уьйренмеген калималаны гёрсетмейлер.

Мактапны ахырдагъы беш йылыны ичинде яшлагъа динни илмуларындан да, дюньяны илмуларындан да къысгъаракъ язылгъан китаплар охулур. («Мусават». Темирханшура, 1917 йыл, август-сентябрь, 18,19,20,22-нчи номерлери.)

…Бир миллетни миллетлигин сакълайгъан гюч-къурал о миллетни ти­ли экенлигине туташ дюньядагъы мадани инсанланы тарихлеринден далил-фактлар чыгъарып гёрсетмек тынч ишдир… Батырлыкъ, къоччакълыкъ, къагьруманлыкъ булан халкълар бир-биринден айрылмай, о хасиятлар бары халкъда да бола. Миллетлени айырагъан ана тилдир, ана тил миллетни бирикдире. Миллетлени айы­рагъан да, оланы бирикдиреген де – тил ва адабият…

«…Тил оьз тамурунда гьам зат! Шогъар гёре, биз ону топуракъ булан аралаш турагъан, тазаланмагъан бир маъдангъа, айрокъда, алтынгъа ошатсакъ, ону хасиятларын халкъгъа ачыкъ гёрсетмеге болурбуз.

Алтын топуракъ булан аралаш турагъанда ону гьеч сыйы ёкъ, ону уьстюнден таптап юрюйбюз. Муна ону шу топуракъны ичинден тазалап алып, ондан акъча гесилсе, о дюньягъа пача бола, гьар-бир адам огъар къуллукъ этсе, о нечакъы адамланы ачувун чыгъарса да, адамлар ону хатирине тиймейлер, тек шо топуракъны ичиндеги алтынны булай даражагъа чыгъармакъ учун кёп уллу къурбанлар бермеге, кёп уллу къастлар этмеге герек бола. Тил де шолай зат…

…Не заман о тил ишленсе, о тил булан тюрлю илмулардан китаплар, газетлер чыкъса, — ондан адабият литература деген бир зат гьасил бола… Муна шу адабият деген зат да миллетни – миллетлигин сакълайгъан­ гюч-къуралдыр». («Тангчолпан», октябрь, 1917 йыл.)

Тарихибизде тас болмай, сакъланып къалгъан бир-бир пагьмулу адамланы уьлгюлю мисаллары да шогъар арив шагьатлыкъ эте, оюбузну гьакълыгъын токъташдыра.

Мисал учун айтсакъ, Ал­тайны тавларында яшап, уллу оьмюр чагъына етиш­ген бир къарт йырав алимлени-ахтарывчуланы тилевюне гёре («Кобланды батыр») «Къаплан батыр» деген поэманы савлайын гёнгюнден толгъу­гъан. Ону толгъуйгъанын язып алып, эсделикге сакълама деп къарагъан ахтарывчуланы магнитафонлары къызып гетип, токътавсуз бузула болгъан. Къарт йырав буса, бир кююн эки де этмей, шо поэманы охувун узатып тербеген.

Инсанлар къаламны, шакъыны, кагъызны — языв алатланы къоллап чебер асарланы гёчюрюп язма ва сакълама уьйренгенли, гёнгюнден билмекни агьамиятлы маънасы да тая башлай.

Уллу шаирибиз Йырчы Къазакъны йимик, сёзге пасигь, маънасы терен, уста йырчыланы, хабарчыланы асарларын уьйренмек сыйлы борч саналса да, гьалиги охувчуланы кёп янына шо ишни яшавгъа чыгъарма четим гёрюне.

Муаллим яда тарбиялав ишни авур югюн бойнуна алгъан адам чебер асарланы охувчу оьзю англайгъан кюйде, оьзюню бай тили булан ачып-чечип, тынг­лавчуну  терен маънасына тюшюндюрюп, тергевюн тартып, англатып бажарса  уллу иш болур. Шо заманда охувчу оьзю де эс этмеген кюйде бир–бир назик гьислени сезмеге, сырланы ачмагъа, сигьруну англамагъа ва тынглавчугъа етишдирмеге бажарар.

Къумукъ тил ва адабият дарсларда чебер сёз байлыгъыбызны теренлерине чомулуп, маънасына тюшюнюп, оланы гёнгюнден билме къарамакъдан къайры да, оьз англавларыбызны, дюнья къаравларыбызны, яшавгъа янашывубузну, тарбия, культура оьсювюбюзню, оьзденлигибизни  оьр тутуп чалышма талпынмакъ бизге уьнемлик  борч болуп токътай.

Бу пикруланы толумлашдырмакъ, ана тили­бизни янгыдан жанлан­дырмакъ учун биз охувчуларыбызгъа бир нече пайдалы болур йи­мик таклифлени ва къо­шум гьисапда мактапларда гёнгюнден уьйренме ти­йишли гёреген  авуз, тил, адабият англавларын оьсдюрме болушлукъ этер йимик чебер асарланы тизимин де гьазир этгенбиз.

 

1. Уьйде де, къырда да яшларыбызгъа болгъан чакъы кёп сют ана — къумукъ тилибизде сёйлемек, къумукъ оюнланы уьйретмек, адатлагъа тюшюндюрмек.
2. Яшларыбыз къумукъча сёйлейгенде, агьамият берип тынглап, эринмей, сонггъа къоймай, шо еринде оланы хаталарын тюзлемек.
3. Аналар яшларын юхлатагъанда «Ла иллагьа ил Аллагь» булан токътап къалмай, къумукъ тилде гьайлек йырлар сарнамакъ, гёнгюрев этмек, ёммакълар айтмакъ.

4.Яшлар бавларында болгъан чакъы къумукъ шиърулар, хабарлар, йырлар уьйретмек.

5.Къумукъ юрт мактап­ларда дарсланы къумукъ тилде юрютеген ёлланы ахтармакъ ва талап этмек  бизин учун агьамиятлы борч болуп токътай.

 

Казим КАЗИМОВ.