Школада берилеген тарбия яхшы, ону гьакъында айтылмай бу макъалада. Адам оьзюне оьзю бермеге герек тарбияны гьакъында айтыла. Мен шо гьакъда айтма сюеген зат булай. Тарбия адамгъа не якъдан да тарыкълы бола. Тарбия адамны ичинде болма герек, ялгъандан этилеген зат тюгюл. Ата-анагъа, уллу адамлагъа, къатынгишилеге, юртгъа, жамиятгъа, миллетине гьюрмет, адамгъа кёмек этмек – тарбияны башы, оьзеги деп гьисаплайман. Хохайып юрюмек, оьзюн оьктем тутмакъ, ялгъан айтмакъ, макътанмакъ, адамланы башын сёйлемек, ичип-эсирип юрюмек бир заманда да макъталмагъан, некъадар, осаллыкъ гёрюлген.
Къурдашым Рауф, гьали тарбияны осал вакътилери гелген. Ата-ананы авлетлерине тарбия бермеге заманы ёкъ, аталар иш къыдырып йыракъ ерлеге гетелер, аналар базарларда геч болгъунча бола, яшлар орамда къала. Орам бир заманда да яшлагъа пайдалы таъсир этмеген.
Сонг да, Рауф макъаласында, юртда жыйын болса, чыгъып сёйлемеге адам болмай къала деп яза. Жамият бир болса, не масъаланы да чечип бола. Бир болуп, бир масъаланы сама чечмеге къарамайбыз. Юртда кёп уллу агьамиятлы масъалалар болса да, шолар магъа авара тюгюл, шоланы чечмеге герекли адамлар бар дейлер. Нече керенлер жыйынларда болуп, гёрюп турабыз, бизинкилеге сёз берилсе, гьарангъа чыгъа тавушу, къысылып сёйлейлер, тарыкълы затланы гесип-гесип айтмайлар, чайнап туралар.
Алдын ерли гьар юртда тарыкълы затланы башына алып, кютюп болагъан абурлу, гьакъыллы дёрт-беш къатарбаш бола эди. Жамиятдан кёмек тарыкъ буса, жамиятны жыйып, айтып, нечик этсе масъала нечик чечилежекни англата эдилер. Гьали олай адамлар аз ёлугъа. Кёбюсю адамлар бир затгъа да къошулмай, гьакъыллы болуп сёйлеп туралар.
Топуракъ масъалалар чечилмей тура. Бар топуракъланы да ишлетмейсиз, гючюгюз етишмей деп айтмагъа гьакимлеге себеп беребиз. Озокъда, бир якъдан, гьакимлеге о ери авара тюгюл, олар бары да бир болуп къотанланы пайдасына ишлейлер. Бир де таймайгъан айсенибиз бар. Шо масъала бизин халкъны онгарылма къоймай.
Рауф тазиятгъа да тергев бере. Яш адамлар, уллу адамлагъа багъып: «Дуа этигиз», – деп тилейлер дей.
Къайгъырышгъа гелген адам дуаны оьзю этме тарыкъ деп ойлайман. Моллалар, имамлар, уллулар жамиятгъа дуаны ким охума тарыкъны англатып айтмайлар. Гелген гиши охуйму яда ким гелсе де, даим уллулар охуп турма тарыкъмы, дуаны арапча билмей буса, къумукъча охума неге ярамай? Сонг да, тазиятдагъыланы къолларын алывгъа байлавлу. Бусурманлар бары да затны онг якъдан башламаймы дагъы?
Оьлюню ашыны гьакъында нечакъы айтылса да, Рауф айтгъанлай, столлар тойларда йимик къурула. Дёргели юртда йимик оьлюню ашын ашамай буса яхшы эди. Озокъда, гелгенлеге садагъа гьисапда бисмиллагь этигиз деп, оьлюге зувап болажакъ деп айтыла. Шо заманда Аллагь къабул этсин этген садагъаларын деп айтып къойса ярай чы. Оьзгелер этегенни мен неге этмеймен деген ой адатланып къалгъан. Сайки, оьлюню есилери халкъ не айтар деп ойлашалар. Халкъ не айтса да, бир жумадан сонг унутула чы.
Ёлдаш Рауф башгъа миллетлер арасына оьзлени тилин билмейген бирев къошулса да, оьзлени тилинде сёйлей деп айта. Бизинкилер буса шолай гезиклерде орус тилге гёчелер дей. Мен ойлашагъан кюйде, бизинкилер тюз эте. Гелген адамны къумукъча билмейгенде не айыбы бар? Булайына да оьзюню янгыз гёрюп турагъан ол адам, олай этилсе, гелген адамны мысгъыллайгъан кюй болуп къала. Мунда миллетге бир пайдалы зат гёрюнмей гьакъыл якъдан болуп да, тарбия, адат якъдан да. Яшыртгъын сёз бар буса, багышлагъыз деп де айтып, къумукъча бир-эки сёз булан айтмагъа ярай чы. Шогъар биревню де хатири къалмас.
Уллу гюнлерде къабурлагъа чыгъагъан кюйню бир ёрукъгъа салма герек эди деп яза Рауф. Шону тюз гётере, тюз айта. Шагьарларда, башгъа ерлерде яшайгъанлагъа эртенлер чыгъагъан кюй бек четим бола, заманында етишип болмай къалалар. Бары да адамланы машинлери де болмай. Жамият сюйсе, бир къарар чыгъарып, ахшамлар барагъан кюйде этип бола чы.
Тойларыбызны да пакары ёкъну гьакъында эсгериле. Гертиден де, кёп уллу заллар да тутуп, музыка да оькюрюп, башынг манг болуп, яллыкъ алмай залдан чыгъасан. Мен англайгъан кюйде, тойларда йыбав, бийивлер, масхаралар, кюлкю, оюнлар, ашав-ичив болма герек. Гьали буса къатынгишилер кёбюсю гьалда айры олтуруп, ялкъып не этегенни билмей. Олагъа йыбав-бийивлер етишмей къала. Тойну есилери эки-уьч столгъа бир чавуш айырып, масхаралар да этип, къатынланы, эренлени гезик булан бийитмеге яражакъ эди.
Рауфну макъаласында уллу чагъындагъы адамлар башларына къалакъай гиймей, папахлар гие буса яхшы эди деп эсгериле. Гьали бизин халкъ песлер, спорт шапкалар гиелер. Бизге къайдан гелип къалды олай къайда? Олар бизин халкъны опурагъы тюгюл чю. Къурдашым Рауф, иш опуракъда тюгюл. Адамгъа къылыкъны да, гьакъылны да, тарбияны да, оьзден хасиятны да опуракъ бермей. Адамны уллу гёрсетсе тюгюл, папахлар береген тарбия да ёкъдур.
Къурдашым Рауф, гьали тарбияны осал вакътилери гелген. Ата-ананы авлетлерине тарбия бермеге заманы ёкъ, аталар иш къыдырып йыракъ ерлеге гетелер, аналар базарларда геч болгъунча бола, яшлар орамда къала. Орам бир заманда да яшлагъа пайдалы таъсир этмеген.
Сонг да, Рауф макъаласында, юртда жыйын болса, чыгъып сёйлемеге адам болмай къала деп яза. Жамият бир болса, не масъаланы да чечип бола. Бир болуп, бир масъаланы сама чечмеге къарамайбыз. Юртда кёп уллу агьамиятлы масъалалар болса да, шолар магъа авара тюгюл, шоланы чечмеге герекли адамлар бар дейлер. Нече керенлер жыйынларда болуп, гёрюп турабыз, бизинкилеге сёз берилсе, гьарангъа чыгъа тавушу, къысылып сёйлейлер, тарыкълы затланы гесип-гесип айтмайлар, чайнап туралар.
Алдын ерли гьар юртда тарыкълы затланы башына алып, кютюп болагъан абурлу, гьакъыллы дёрт-беш къатарбаш бола эди. Жамиятдан кёмек тарыкъ буса, жамиятны жыйып, айтып, нечик этсе масъала нечик чечилежекни англата эдилер. Гьали олай адамлар аз ёлугъа. Кёбюсю адамлар бир затгъа да къошулмай, гьакъыллы болуп сёйлеп туралар.
Топуракъ масъалалар чечилмей тура. Бар топуракъланы да ишлетмейсиз, гючюгюз етишмей деп айтмагъа гьакимлеге себеп беребиз. Озокъда, бир якъдан, гьакимлеге о ери авара тюгюл, олар бары да бир болуп къотанланы пайдасына ишлейлер. Бир де таймайгъан айсенибиз бар. Шо масъала бизин халкъны онгарылма къоймай.
Рауф тазиятгъа да тергев бере. Яш адамлар, уллу адамлагъа багъып: «Дуа этигиз», – деп тилейлер дей.
Къайгъырышгъа гелген адам дуаны оьзю этме тарыкъ деп ойлайман. Моллалар, имамлар, уллулар жамиятгъа дуаны ким охума тарыкъны англатып айтмайлар. Гелген гиши охуйму яда ким гелсе де, даим уллулар охуп турма тарыкъмы, дуаны арапча билмей буса, къумукъча охума неге ярамай? Сонг да, тазиятдагъыланы къолларын алывгъа байлавлу. Бусурманлар бары да затны онг якъдан башламаймы дагъы?
Оьлюню ашыны гьакъында нечакъы айтылса да, Рауф айтгъанлай, столлар тойларда йимик къурула. Дёргели юртда йимик оьлюню ашын ашамай буса яхшы эди. Озокъда, гелгенлеге садагъа гьисапда бисмиллагь этигиз деп, оьлюге зувап болажакъ деп айтыла. Шо заманда Аллагь къабул этсин этген садагъаларын деп айтып къойса ярай чы. Оьзгелер этегенни мен неге этмеймен деген ой адатланып къалгъан. Сайки, оьлюню есилери халкъ не айтар деп ойлашалар. Халкъ не айтса да, бир жумадан сонг унутула чы.
Ёлдаш Рауф башгъа миллетлер арасына оьзлени тилин билмейген бирев къошулса да, оьзлени тилинде сёйлей деп айта. Бизинкилер буса шолай гезиклерде орус тилге гёчелер дей. Мен ойлашагъан кюйде, бизинкилер тюз эте. Гелген адамны къумукъча билмейгенде не айыбы бар? Булайына да оьзюню янгыз гёрюп турагъан ол адам, олай этилсе, гелген адамны мысгъыллайгъан кюй болуп къала. Мунда миллетге бир пайдалы зат гёрюнмей гьакъыл якъдан болуп да, тарбия, адат якъдан да. Яшыртгъын сёз бар буса, багышлагъыз деп де айтып, къумукъча бир-эки сёз булан айтмагъа ярай чы. Шогъар биревню де хатири къалмас.
Уллу гюнлерде къабурлагъа чыгъагъан кюйню бир ёрукъгъа салма герек эди деп яза Рауф. Шону тюз гётере, тюз айта. Шагьарларда, башгъа ерлерде яшайгъанлагъа эртенлер чыгъагъан кюй бек четим бола, заманында етишип болмай къалалар. Бары да адамланы машинлери де болмай. Жамият сюйсе, бир къарар чыгъарып, ахшамлар барагъан кюйде этип бола чы.
Тойларыбызны да пакары ёкъну гьакъында эсгериле. Гертиден де, кёп уллу заллар да тутуп, музыка да оькюрюп, башынг манг болуп, яллыкъ алмай залдан чыгъасан. Мен англайгъан кюйде, тойларда йыбав, бийивлер, масхаралар, кюлкю, оюнлар, ашав-ичив болма герек. Гьали буса къатынгишилер кёбюсю гьалда айры олтуруп, ялкъып не этегенни билмей. Олагъа йыбав-бийивлер етишмей къала. Тойну есилери эки-уьч столгъа бир чавуш айырып, масхаралар да этип, къатынланы, эренлени гезик булан бийитмеге яражакъ эди.
Рауфну макъаласында уллу чагъындагъы адамлар башларына къалакъай гиймей, папахлар гие буса яхшы эди деп эсгериле. Гьали бизин халкъ песлер, спорт шапкалар гиелер. Бизге къайдан гелип къалды олай къайда? Олар бизин халкъны опурагъы тюгюл чю. Къурдашым Рауф, иш опуракъда тюгюл. Адамгъа къылыкъны да, гьакъылны да, тарбияны да, оьзден хасиятны да опуракъ бермей. Адамны уллу гёрсетсе тюгюл, папахлар береген тарбия да ёкъдур.
Охувчулагъа билдирив: гьар къумукъ ожакъда Къумукъ-орус сёзлюк болма герек деп ойлайман. Кёп арив, уллу, бай, 523 бети булангъы, 600 манат багьасы булангъы сёзлюк чыкъгъан. Шо сёзлюкню шу адресде тапма боласыз: Магьачкъала шагьар, М. Гьажиевни атындагъы орам, илмулар академияны бинасы.
Яхшылыкълар ёрайгъан
Бийгерей Гьажиев.
