Йыл битмеге кёп заман къалмагъан. Яшавлукъ-экономика тармакъларда арадан оьтген вакътини алданокъ чыгъарылгъан гьасиллери булан ДР-ни Гьукуматыны Председатели Абдулмуслим Абдулмуслимов гьали-гьалилерде республикабызны маълумат къуралларыны башчыларын ва шолай да яратывчулукъ къуллукъчуларын ювукъдан таныш этди.
Шону булан янаша генглешген прес-конференцияны ортакъчы-ларына Абдулмуслим Мугьутдинович 2024-нчю йылгъа белгиленген борчлагъа байлавлу болуп да бир къадар маълумат берди. Оьзюню баянында ол бизин республикабызда чыгъарылагъан умуми регион продуктну къадарын акъчагъа айландыргъанда бир триллионгъа етишдирмеге къаст этилинегени гьакъда да айрыча эсгерди.
Милли борчлар яшавгъа чыгъарыла
Свалай уьлкебизде йимик, бизин республикабызда да артдагъы йылларда аграр, савлукъ сакълав, билим берив, къурулуш ва оьзге мердешли тармакъланы оьсдюрювге айрыча тергев бакъдырыла. Шону учун пачалыкъ ва регион оьлчевде къабул этилинген проектлерде токъташдырылгъан борчланы яшавгъа чыгъармакъ учун федерал, республика бюджетлерден, бюджетде тюгюл фондлардан гёрсетилинген харжлар ва инвестиция маялар пайдаландырыла. Аста буса да, республикада да экономиканы 2 процентге оьсювю ва яшавлукъ масъалаланы ёрукълашыву гьис этилине. Янгы школалар, ясли бавлар, савлукъ сакълавну объектлери къурула ва пайдаландырывгъа бериле. Дагъысын айтмагъанда, 2023-нчю йылда 250-ге ювукъ школаларда ва ясли бавларында толу кюйде ярашдырыв-янгыртыв ишлер оьтгерилген. «Онгайлы шагьар шартлар учун», «Асил ёллар – аманлыкъны ёллары», «Таза сув», «Мени Дагъыстаным – мени сувларым», «Мени Дагъыстаным – мени ёлларым» деген агьамиятлы проектлени оьлчевюнде 1 мингге ювукъ ёллар ва орамлар, абазарлар, жамият ерлер янгыртылгъан. Чиркей, Магьачкъала, Каспийск, Избербаш шагьарларда яшайгъанланы таза сув булан таъмин этивге байлавлу ишлер давам этилине. Буйнакск шагьарны ватандашлары бу йылны ахырына таба ичеген таза сув булан таъмин этиленежеги гьакъда да прес-конференцияда айрыча эсгерилди. Бизге де шогъар инанмакъ къала. Неге десегиз, бизин савлугъубуз ва аманлыгъыбыз ашайгъан сурсатыбыз, ичеген сувубуз ва яратылынагъан онгайлы шартлар булан тыгъыс кюйде байлавлу.
Янгы йылда республикабызны яшавлукъ-экономика тармагъында тувулунгъан агьамиятлы масъалаланы яшавгъа чыгъармакъ учун, дагъысын айтмагъанда 300 миллиард манатны оьлчевюнде акъча маяланы харжламагъа гёз алгъа тутулгъан.
Аграр тармакъ ва сурсат аманлыкъ
Дагъыстанны Гьукуматыны Башчысы оьзюню баянында пачалыкъны ва халкъны аманлыгъын болдурувда аграр тармакъны оьсдюрюв аслу ер тутагъаны гьакъда айрыча билдирди. Белгили болгъаны йимик, республикабызда болдурулагъан умуми малланы 20 процентге ювугъу агропромышленный тармакъда оьсдюрюле. Демек, сурсат аманлыкъ учун юрюлеген гьаракат йыл сайын гючлене. Шолайлыкъда, къоллавчуланы ич ва айлана якъдагъы тыш талапларын яшавгъа чыгъармакъ учун юрюлеген гьаракатны натижалары къолайлаша бара. Натижада, Украина бойдагъы агьвалатланы ортакъчыларына ва къыйыкъсытывлагъа тарыгъанлагъа рагьмулу кёмекни оьлчевюнде 300 миллиондан да къолай манатгъа ашамлыкъ маллар йиберилген.
Бизин аграр республикабызда юзюмчюлюк – аслу ва хайырлы тармакъ. Адамлагъа иш береген, бюджетлеге гелеген налогланы башын толтурагъан хайырлы тармакъны оьсдюрювге гележекде де тергев кем болмажакъ. Гьалиги заманда Дагъыстанда 29 минг гектар майданда юзюм борлалар оьсдюрюле. Юзюмлюклени 27 минг гектаргъа ювугъу – толу тюшюм береген бавлар. Бу йыл юзюмлюклени гьар гектарындан орта гьисапда савлай республикабызда 120 центнерге ювукъ юзюм оьсдюрюлген ва тас этивлерсиз белгиленген болжалланы ичинде къайтарылгъан.
Къайтарылгъан юзюм салкъынланы авадан пайы, дагъы да ачыкъ этип айтсакъ, 190 минг тону татли емишден этилинеген ичкилени гьазирлемек учун ишлетилинген. 100 минг тонгъа ювугъу буса уьлкебизни, республикабызны сурсат базарларына ва тюкенлерине сатывгъа йиберилген. Гележекде юзюм бавланы дагъы да эки минг гектаргъа учун чаралар гёрюле. Шону учун сюрюлеген ва сугъарылагъан майданланы ишлетивге айрыча тергев бериле. Не чачсанг, шону аларсан деген кюйде, Сулейман-Стальский районда йылда 5 миллионгъа ювукъ къыйылгъан борлаланы гьазирлейген питомник ишлемеге башлагъан. Неге десегиз, гьалиги заманда санкцияланы шартларында борлалар алда йимик тыш пачалыкълардан Италиядан, Франциядан, Германиядан ва оьзге европа пачалыкълардан гелтирилмей.
Чалтик, емишлер, овощлар оьсдюрювде де гёрмекли натижалар къолда этилине. Гьайванчылыкъ ва къушчулукъ тармакъларда да натижалар осаллашмай, йыл сайын артып тура.
Бизин республикабызда къой маллардан бу йыл 14 минг тондан кёп юн къыркъылгъан. Авадан пайы Китайгъа ва Белоруссиягъа йиберилген. Шону алдын алмакъ учун бизин республикабызда юнню тазалайгъан ва ишлетеген предприятиелени къуруп пайдаландырывгъа берив – алда токътагъан агьамиятлы масъалаланы бириси.
Тек не этерсен, шогъар да къарамайлы, бизин республикабызда да Россияны оьзге регионларында йимик ашамлыкъ малланы багьалары артагъаны къоллавчуланы рази къалдырмай. Юзюмню бир килосу Магьачкъаланы тюкенлеринде ва базарларында 300 манатгъа олтура. Юзюмчюлер буса къайтарывну вакътисинде килосун 30-35 манатдан сатмагъа борчлу бола. Этни, чайны, кампет малланы, йымыркъаны ва оьзге лап да тарыкълы сурсат малланы багьалары да белгили кюйде артгъан. Озокъда, барлыкъгъа тарлыкъ ёкъ деп айтсакъ да, тек багьаланы «хапма» башлайгъаны алывчуланы арасында къыставуллу гьалланы тувдура. Шону учун бугюнлерде монополиягъа къаршы ишлейген регион къурум, прокуратура ва адамланы ихтиярларын якълайгъан оьзге къуллукълар булан бирликде ахтарывлар-тергевлер оьтгерип турагъаны да негьакъ тюгюл.
Юрт хозяйство маллар болдурув булан машгъул болагъанлар ва алывчулар сатывчуланы, ломайчыланы бир болуп багьаланы гётерме амракъ болагъанына къаршылыкъ билдирегени де англашыла. Багьаланы гётериливюню алдын алмакъ учун бизин республикабызда арт вакътилерде юрт хозяйство продукцияны ишлетеген ва сакълавгъа салагъан предприятиелени къуруп пайдаландырывгъа беривге тергев арта. Шону булан янаша бизин республикабыздагъы юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы асувлу кюйде къолламагъа къаст этиле. Темиркъазыкъ бойдагъы гёчювюл гьайванчылыкъны топуракъларында басып гелеген къайырчакъланы алдын алмакъ учун сугъарыв ва кёп йыллыкъ оьсюмлюклени орнатыв ишлени оьтгеривге, зараллы женгерткини алдын алмакъ учун айрыча харжлар айырыла ва пайдаландырыла.
Гьайванчылыкъ продукцияны ишлетеген заводлар-акционер жамиятлар «Кизлярагрокомплекс», «Согратль», «Батыр-бройлер» ва шолай оьзге предприятилерде чыгъарылагъан сурсат малланы журалары йыл сайын артагъаны ачыкъ болуп гёрюне.
Абдулмуслим Мугьутдинович гележекде бавчулукъ, юзюмчюлюк тармакълар булан янаша къушчулукъ тармакъны да пачалыкъ субсидиялар булан таъмин этивге айрыча тергев берилежеги гьакъда айтды. Неге десегиз, бизин республикабызгъа йымырткъаланы 70 процентге ювугъу уьлкебизни оьзге регионларындан гелтириле. Шону учун да транспорт харжлагъа гёре продукцияны оьзюне токътайгъан багьалары да алывчулар учун арта.
Промышленный предприятиелени къошуму
Бизин республикабыздагъы промышленный предприятилени къошуму умуми регион продуктну оьлчевюнде 5 процентден кёп тюгюл. Тек кёп болмаса да, налогланы ломай пайы производствосу беклешген пред-приятелерден таба тёлене. Муна шо саялы да гележекде бизин республикабызда шолай улу производствосу булангъы предприятилени санавун артдырыв агьамиятлы борч болуп токътай. Магьачкъала денгиз мал айландырыв портну имканлыкъларын асувлу кюйде пайдаландырыв да бугюнню аслу масъаласы гьисаплана.
Айлана якъдагъы экономика санкцияланы натижасында тувулунагъан къыйынлыкълагъа бойсынмай иш гёреген промышленный предприятилени арасында бугюнлерде Къызлардагъы «Концерн КЭМЗ» деген акционер жамиятны коллективи ва башчылары борчларына бажарывлу кюйде янаша. Буйнакск шагьарда аякъ гийимилер гьазирлейген фабрик, «Азимут», «Электросигнал», «Авиаагрегат», «Дагдизель» акционер жамиятлар – оьсювню ёлунда. Шолайлыкъда, уллу производствону оьсювю ишсизликни алдын алмагъа ва налог гелимлени артдырмагъа имканлыкълар ярата.
Туризмни оьсювю онгайлыкълар булан байлавлу
Экономикасы оьсген пачалыкъларда туризмни оьсдюрювден таба бюджет гелимлени 30-40 процентлери амалгъа гелегени гьакъда белгили. Шо да онгайлы гьава шартлар булан, табиат байлыкълар булан янаша онгайлы къуллукъланы болдурув булан тыгъыс кюйде байлавлу. Ич туризмни оьсдюрюв ёлланы къурув экология гьалны ёрукълашдырыв булан битип къалмай. Шону булан янаша туристлер учун ял алагъан ва савлугъун беклешдириген санаторийлени къуруп, пайдаландырывгъа беривге тергевню артырмагъа тюше.
2023-нчю йылда Дагъыстангъа янгыз Магьачкъала аэропортну къуллукъларындан пайдаланып 1 миллиондан да кёп туристлер гелгени гьисапгъа алынгъан. Оьзге имканлыкълардан пайдаланып гелгенлени санаву да 700 мингден кем тюгюл. Гелеген йыл Дагъыстангъа къонакълай гелеген туристлени санаву 2 миллиондан кем болмажакъ деп къаравулланагъаны гьакъда да унутмай гьазирлик гёрме тюше..
Къ. КЪАРАЕВ.
