Тюзюн айтгъанда, шолай ойгъа инамлы кюйде таянмагъа себеплер де ёкъ тюгюл. Республиканы бийик сагьналарындан бизде яшлар тувагъанлыкъ оьр даражада, алда йимик, йылда 50–55 минг нарыста бу дюньягъа къошула деген къычырыкълы сёзлени кёп эшитебиз. Шону да Да­гъыстанны савлукъ сакълав тарма­гъында етишген бир уллу «уьстюнлюклени» сыды­расына къошма алгъасайлар. Яшырып да нетейик, шо натижалар пачалыкъны аналыкъгъа гьайлы янашагъанлыгъындан амалгъа гелмеген. Яшавуну онгайсызлыкъларына да, къыйынлыкъларына да къарамайлы, дагъыстанлы къатынланы, бырынгъы мердешлеге таянып, бир нече яш табып, оланы аякъ уьстге салып, халкъ арагъа чыгъармакъ учун жан талашып айлана­гъан хасияты бар.

Гьакимият республикада яшлар тувагъанлыкъ кёп оьрде деп макътана туруп, шо масъаланы адамланы теренден кюс­тюндюреген янына не буса да гёз юммагъа къарай. Айтма сюегеним, савлай уьлкедеги гьаллагъа тергев этгенде, Да­гъыстанда оьле­ген нарысталар да, аналар да эки керенге артыкъ. Дагъыстанны савлукъ сакълав министерлигини артда болгъан жыйынында республиканы баш педиатры Валентина Кострова яш аналаны, гиччипавланы гечинегенлигине байлавлу адамны силкиндиреген далиллер гелтирди. Ол эсгерген кюйде, 2012-нчи йылда Дагъыс­танда яшлар тувуп, бир ай да гетмейли, 760 нарыста оьлген. Шо къадарда яш табагъан жагьил аналаны да тас этгенбиз. Оланы кёбюсю биринчилей табагъанлары болгъан.

Бу йылны алты айыны гьасиллерин алып къарасакъ да, гьал къолайгъа къайтмагъан.Къувун гётерердей, къонгу­равлагъа урардай иш бар. Неге тюгюл, Дагъыстанда оьзге регионлар булан тенг­лешдиргенде, янгы тувагъан яшланы, аналаны оьлегенлиги лап оьрдеги канзилерде токътагъан. Медицина къуллукъчулар айтагъан кюйде, биздеги шолай къувунлу гьалны тувулунмакълыгъына айрокъда къатынгишилер заманындан алда яш табагъанлыкъ, узакълангъан, къоркъунчлу, югъагъан аврувлар, ана болма сюеген жагьил къатынланы гьайсызлыгъы, оьзюню де, тувма тарыкълы яшны да савлугъуна жавапсыз янашагъанлыгъы себеп болуп токътай. Тиштайпаланы кёбюсю яшгъа авур заманда оьзлени нечик тутма, юрютме герекни билмейлер. Ахырын ойлашмай, авур ишлер этип къоягъанлыгъы, ял алывуну, ашавуну низамына тергев этмейгенлиги де кёп уллу зарал гелтире.

Къайдан геле бизге шо балагь?

Озокъда, оьрде эсгерилген себеплени бирев де гери урма болмай. Амма бизде неге буса да шоланы гьакъындагъы лакъырдан баш къачырып, арагъа чыгъарма сюймей пысма къарайлар. Къайдан геле бизге шо балагь, недир шону кюрчю-тамурлары? Гелигиз, шо гьакъда ачыкъдан лакъыр этейик. Мен шоланы бир-бирлетип эсгермесем, къутулмайман. Биринчилей, акушер стационарлар тийишли даражада тюгюл. Шоларда нарысталар учун караватлар етишмейгенлиги, акушер-поликлиника къуллугъуну осал иши, яш табагъан уьйлени оьр санлы техника алатлар булан адамшавлу таъмин этилмегенлиги кемчиликлени инг аслу ерин тута. Олай да, яшланы поликлиникаларыны ишлейген кюю тёбенде экени, яшгъа авур къатынлагъа насигьат береген кабинетлени гьаракаты шайлы тюгюлю, ишлемей десем дурус болажакъ.

Бираз алда Россияны эксперт группасы Дагъыстанда янгы тувгъан яшлар, оланы аналары неден ончакъы кёп оьлегенни ахтаргъанлар. Оланы гьасиллерине гёре, врачланы ва медсестраланы 62,3 проценти борчларын тийишли кюйде кютмейгенликден гечинелер. Лап да аслусу – заманында диагнозну токъташдырмайгъанлыгъы, ананы авур гьалын, къан гетивню оьлчевлери гьисапгъа алынмайгъанлыгъы, нормалагъа, талаплагъа къыйышмайгъан терапия оьтгерегенлиги, лабораторияларда савлугъун тергейген алатлар етишмейгенлиги, чакъ-чакъда медицина къуллукъчуланы яш табагъанлагъа немкъорай янашагъанлыгъы…

Гьали-гьалилерде Хунзах район больницада болгъан иш эсигизде къалгъан буса ярай. Яш тапгъан къатын врачгъа авруй­гъан ерлерин айтып билдире. Врач-акушерка буса жагьил анагъа яш тапгъан сонг авруйгъан адат деп, аврувун енгиллешдиреген укол да этип, ону арзына къулакъасмай къоюп гете. Ол да гьали сама кёмек болур бугъай деп умут этген буса ярай. Не хайыр, умутларыбыз тав башда, ажжалыбыз инбашда дегенлей, ол языкъ ананы артындагъы гюн оьлюп табалар. Ону янында бир затны да англамайгъан, ачдан ассиленип турагъан баласы да бола.

Биздеги яшлар табагъан уьйлердеги гьалгъа айрыча къувун гётерме герек, оьрчюкген масъалагъа йимик янашма ти­йишли эди. Бу ерде мен Магьачкъаладагъы яшлар табагъан уьйлердеги пакарсызлыкълагъа, адамсызлыкълагъа байлавлу Интернетге язгъанланы пикрулары булан таныш этме сюемен.

Акъча тёлесе де пайда ёкъ

Карина Адюкова булай эсгере: «Мен Магьачкъаладагъы дёрт номерли яшлар табагъан бинаны патология бёлюгюнде ята эдим. Врачланы тергевюнде эдим, олар магъа УЗИ-де этдилер. Бир гюн менден сув гетме башлагъанда, яшлар табагъан бёлюгюне чыгъардылар. Дёрт сагьатны узагъында яш тапмагъа болмай ассиленип турагъан мени де къоюп, врач ёкъ болуп къалды. Бу гечорта болгъан заман эди. Оьзге медицина къуллукъчулар да бурулуп да къарамайлар. Оьзюм оьзюмню къыйыным булан янгызман. Не этегенни билмеймен. Яш тапма турагъан вакътиде, насибиме, аврувланы къабул этеген бёлюкдеги дежурный врач оьтюп барагъан еринде уьстюме гирип гелди. Огъар магъа бир кёмек этигиз хари деп, ялбарып тиледим. Яратгъаныбыз огъар савлукъ берсин, ол кёмек этмеген буса, адамны эсине де гелмейген уллу къайгъы болажакъ эди.

Тек, врач-акушерканы янындан ти­йишли кюйде гьай этив болмагъангъа буса ярай, яш авур гьалда реанимация бёлюкде тогъуз гюн турду. Мен буса шо больницагъа алданокъ отуз уьч минг манат тёлеген эдим. Не учун? Шо соравгъа ким жавап берме бола? Сонг да, олай къыйынлыкъларда тувгъан авлетимни сав этмек учун дагъы да нечакъы харж гетежек экен?»

Сонг дагъы да, Элвира деген (фамилиясын язмай) бир жагьил ана да оьзюню къыйыны гьакъда яза. «Мени Магьачкъаладагъы яшлар табагъан уьч номерли уьйге салгъан эдилер. Ондагъы врач УЗИ этип: «Сени яшынгны авурлугъу уьч кило сегиз юз грамгъа чыгъа. Тек ону гинниги дёрт керен айланып чырмалгъан», – деди. Башы ишлемейген заведующий, яшны операция этип алмагъа тарыкъ деп, магъа гьуя-гьарай салып акъырма башлады. Ол нечакъы яр салып къычыра турса да, мен операциягъа разилешмедим.

Мен яшны табагъанда, магъа медицина къуллукъну этеген янгыз медсестра эди. Заведующий бармагъын бармакъгъа урмай янымда да эретуруп, магъа урушуп, къайнашып турду. Гьасили, уллу къыйынлыкъларда яшдан къутулдум. Бирдокъда гинниги де чырмалмагъан эди. Ондан къайры да, яшны авурлугъу уьч кило эки юз грам гелди. Заведующийни бир сёзю де герти чыкъмады. Яш табагъанда, ич санларым гьар еринден ярылгъан эди. Шоланы заведующий къарсалагъан кюйде хамара-хача булан тикди. Инаныгъыз, бугюнлерде де шо тигилген ерлерим къаркъарамны парахат къоймай, сызлап авруп тура. Шо врач янгыз мени тюгюл, кёплени зарландырды, гёзьяшларын акъдырды. Бизден акъча юлкъма сююп, пелен аврувугъуз бар деп, нече тюрлю аврувну эсгерди».

Муна шулай адамны юрегин къысагъан, теренден кюстюртеген мисаллар. Магьачкъалада шулай бузукълукъ болгъан сонг, районлардагъы яшлар табагъан уьйлерде не иш бар экен? Йылдан-йылгъа аналар эсен-аман яш тапмакъ учун врачлагъа береген акъчаны къадары артып тербей, урушбатчылыкъ кемимей. Нечакъы акъча тёлесе де, адамлыкъ янашыв ёкъдан къайры да, оьр санлы медицина къуллукълар да этилинмей. Оьзге больницалардан эсе, Магьачкъаладагъы дёрт номерли яшлар табагъан уьйде бир башлап олагъа акъча тёлемеге тарыкъ. Онда къуллукълар тегин этилинмей. Шонда юрюлеген бары да медицина къуллукъну даражасына гёре айры-айры токъташдырылгъан багьалары бар.

Эгер де, сизин медицина страхованиегизни шагьатнамасы бар буса, бир гюнге 1800 манат, шагьатнамагъыз ёкъ буса 2500 манат тёленмеге тюше. Оьзге кютюлеген медицина къуллукъланы къошмайлы, янгыз яш тапмакъ учун, 12 минг манат бермеге борчлусуз. Ахырда шо санав, Карина Адюкова эсгереген кюйде, 33 минг манатгъа ерли ва ондан да артыкъгъа гётерилме бола. Гьасиликалам, къатынлар акъча тёлесе де пайда ёкъ. Къарагъанда, ана болма онгарылагъанлагъа, воллагь, мен пеленчени майлагъанман, гьали энни парахат болсам да ярай деп, хантав турмагъа тюшмей. Баш чарагъызны гёрюп, инг башлап савлугъугъузну гьайын этмесе де кюй болмас.

Дагъы да тамашасы, медицина къуллукъчуланы бирлери яшлар табагъан уьйдеги «къужурлу» мюгьлетлени видеогъа чыгъарып, Интернетге салгъан гезиклер бар. Бираз алда бизин Магьачкъаладагъы яшлар табагъан уьйлени биринде болгъан адам къарагъан булан инанмас йимик бузукълукъну бирлери, видеогъа язып алып, Интернетге салып, бютюндюньягъа биябур этдилер. Янгы тувгъан эки яшны, кёп заманны узагъында аналарына ичирме бермей, бир-бирини къырыйында ятдыргъанлар. Эки де языкъ яш аналарын ичме сююп, ялынып, тёшюн излеп, ачлыгъындан бир-бирини бетлерин ялай эди.

Шо биревлеге кюлкю-йыбав буса ярай. Къатыны, эрени булан, биревден де якъланмагъан, бир затгъа да гючю чатмайгъан бюртюк чакъы яшланы уьстюнден мысгъыллап, адамлыкъ ягъын айтмагъанда, тазалыкъны нормаларын бузагъанын сама ойлашмайлар. Шолай къылыгъын, намусун таптагъан къырчын тайпаны, законлагъа гёре бажарылмай буса, адатларыбызгъа, шариатгъа гёре такъсырламагъа беш намаздан да борчлу эди.

Дагъы да мен эсгерме сюегеним, Россияны савлукъ сакълав министерлиги билдиреген кюйде, мисал учун, яшгъа токътагъан бир минг къатынны арасында оланы етти юзден де артыгъыны нарыстагъа бек таъсир этмеге болагъан патологиясы, югъагъан яман аврувлары ва оьзге башгъалары булан ассиленегенлери бары ачыкъ болгъан. Бизин Дагъыстанны Бабаюрт, Къызлар, Хумторкъали, Къаягент, Дербент, Къызылюрт районлары «къара списокну» ичинде деп айтмагъа толу ихтиярым бар. Неге тюгюл, шо районларда оьле­ген аналар, нарысталар лап да кёп экени ачыкъ болду.

Дагъы да бир янына тергев этме сюемен. Яш табып, биринчи йылында аналагъа, яшлагъа къуллукъ этилинмей. Айтагъаным, Россияны Гьукуматыны къарарына гёре, яш тапгъан аналар учун олагъа сютлю ашамлыкълар алсын деп акъча гёрсетиле. Гетген йыл бизин республикада бюджетден шогъар тогъуз миллион алты юз минг манат акъча гёрсетилген. Тек республикабызда шону тергейгенлер ёкъ экенге, бизге гьар ерден яшланы савлугъун бузагъан, сан яны кёбокъда тёбендеги сютлю ашамлыкълар геле. Шо масъалагъа байлавлу районлардан кёп арзлар да бола.

Адамлар пеленче яш тапгъан деп сан да гёрмей, енгил кюйде айтып къоялар. Уллулар, къатынгиши яшны дёрт ярылып таба, оланы бир аягъы кёрде, бир аягъы да ерде деп айтагъаны эсимде бар. Олар шо гьакъыллы сёзлени негьакъ айтмагъан чы. Нечакъы къыйын буса да, ана болмагъа ким сюймей? Тек олар пачалыгъыбыз, медицина къуллукъчуларыбыз бизин бек гьайыбызны этежек деп аркъатаяма болармы?