Р. И. Жамболатова – Дагъыстанда белгили, абурлу-сыйлы къатынланы бири. Ол пачалыкъ ва жамият чалышывчу.
Разия Исаевна ким булан да гьал гелишдирип, кёплени къыйынына-тынчына табылгъан ва энниден сонг да табылажакъ адам. Кёпден берли бизин «Ёлдаш» газетибизни герти ёлдашы да дюр.
Биз бугюн Разия Исаевнаны юбилей шатлыгъы булан гьакъ юрекден къутлайбыз, огъар яхшы савлукъ, узакъ оьмюр де ёрай туруп, ону яшавнамесине байлавлу лакъыр этме токъташдыкъ. Тюпде шо лакъырлашывну беребиз.
– Разия Исаевна, лакъырлашывумну жагьил заманларыгъыздан башлама, алдагъы асругъа гёчме сюйдюм. Сизин агьлюню кюрчюсю сюювден башландымы яда… Яшав ёлдашыгъызны нечик сайладыгъыз? Яшыртгъын сыр тюгюл буса, хабарлагъаныгъызны сюер эдим.
– Нечакъы да арив болур. Уьягьлюм Магьаммат Мамаевич де, мени уллу эркъардашым Шихсайит де институтда бирче охугъан ва къурдашлар да дюр эди. Студент заманында олар уьйге гьар сонгугюн гелмей, гезиклеп геле эди. Шихсайит гелмегенде, анабыз онгарып, Магьамматдан таба ашама продукталар поездге етишдире эдик. Аслу гьалда сумкаланы поездге ерли етишдирме магъа тюше эди (о заманлар адамлар, айрокъда студентлер, Буйнакскиден Магьачкъалагъа поезд булан юрюй эди). Оьзюмню де педучилищеде охуйгъан заманым. Бир янындан, о вакътилерде эрге барма оюм да ёкъ эди. Сонг да, огъар бакъгъан якъда сююв деген затны да билмеймен. Неге тюгюл де, ол эркъардашымны яхшы къурдашы. Магьаммат охуп битгенде, институтда кафедрада бир йыл ишлеп, охума Ленинградгъа аспирантурагъа гетди. Гетегенде, тюзю: «Сагъа кагъыз язма яраймы, жавап къайтарарсан», – деп ихтияр да алып гетди. Уьч йылны узагъында, аз-маз буса да, ону таныдым. Сонг хасиятларын да ушатдым.
– О вакътини ичинде сююв гьислер де тувулунмай къалмагъындыр…
– Уьягьлюм сабанчы агьлюде оьсген адам эди. Аслу гьалда ишлеп уьйренген, ишден къачмайгъан, оьзлер де оьз къыйыны булан ашайгъан-яшайгъан адамлар эди. Олай уьягьлюде тарбиялангъан Магьамматда илмугъа гьасиретлик бар эди. Ол оьзюню гьаракаты, къыйыны булан яшавда оьз ерин тапма бажарды. Ону шолай асил хасиятлары, яшавда тутгъан ёлу да мени ойлашдырды. Гьислер де тувулунмай да къалмагъандыр. Къысматымны гележекде ону булан байласам тюз болур деп гьисап этдим. Гьёкюнме де гьёкюнмедим.
– Уьягьлюгюз Дагъыстанда танывлу, белгили адам эди. Шолай адам булан сизге яшама, айтагъаным, яшав арбаны бирче тартмагъа тынч болмагъандыр?
– О сени тарбиянгдан да гьасил боладыр. Мунда ёлну-ёрукъну бек билеген атамны-анамны сынаву, озокъда, магъа уьлгю болду. Атам тергевлю, талаплы адам эди буса да, агьлюде бек рагьмулу, йымышакъ ва саламат гиши де дюр эди. Биз, яшлар, огъар Ака дей эдик. Бизин уьягьлюде къатынгишини алгъа салып, оьрге гётерип, огъар абур этип, ону оюна, гьакъылына тынглап гелген. Ата-анамны уьлгюсюнде къатынгиши нечик оьзюн юрютме герегин теренден сездим. Къатынгиши, биринчилей, ана отавуну исивюн сёнме къоймай сакълайгъан адам. Сени гёнгюнге гёре юрюме тюшмей, гьакълашыв болма, тынглап, сонг ёл къоюп бажарма да герек.
– Биз де эс этген кюйде, сизин лап яхшы хасиятларыгъыздан бири – башлагъан ишигизни артына чыкъмай къоймайгъанлыкъ.
– Дагъы да айландырып айтсам да, шо хасият кёбюсю атамдан геле. Яшавумдан бир мисал гелтирейим. Училищени охуп битдим. Институтгъа охума тюшме сюемен. Атам булан гьакълашаман. Атам (магъа ону анасыны аты да къоюлгъан): «Акъчам да, танышым да ёкъ, – деди, оьзю оьр къуллукъда ишлей де туруп. – Башынг булан тюшме сюе бусанг, оьзюнг къара», – деп къойду. Мен ойлашдым, бираз къатдым. Оьз гючюме аркъа таяма герегимни англадым. Шондан сонг магъа гьаракатчылыкъ ва тавакаллыкъ бек сингди. Гезикли командировкадан къайтгъан атам магъа къайтара: «Нечик бара ишлеринг?» – деп сорады. Мен де оьзюм таныма да танымайгъан тахшагьарыбызгъа баргъан, институтну да гьаран тапгъан кюйлеримни ва мени къутлама да ярайгъанын иштагьлы кюйде хабарладым. Ол башымны сыйпап къойду. Шондан мен яшавумда, гертиден де, уллу дарс алдым.
– Сиз ойлашагъан кюйде, жамият чалышывчу нечик болмагъа герек?
Билемен, жамият учун хыйлы иш этгенсиз, чалышгъансыз, гьали де гёз алгъа тутгъан ишлеригиз бар. Бир нечелерин эсгерсегиз арив гёрер эдик.
– Адам оьзю юрегине не мурат тутгъан буса, шону гьар ким оьзю билеген кюйде яшавгъа чыгъарма гьаракат этме герек. Мен, мисал учун, биревге кёмек тарыкъ буса, бир де магъа тарыкъ деп, магъа пайдалы деп, оьзюм саялы этмегенмен. Исси уьйде де олтуруп, китап охуп яда зувгьанларымны да айландырып туруп болар эдим. Тек мен битимимден олай парахат туруп болагъан адам тюгюлмен. Биревге кёмек болса, магъа да яхшы, мен де сююнемен. Эгер де иш булан гючюм чатмаса, маслагьат этме, дагъы болмаса, насигьат сёзлер булан рагьат этме гьаракат этемен. Артындан сёйлейген хасият лап яман хасиятланы биридир. Тюз затны гьар заман бетине айтма тюше. Мен де айтаман, шолай магъа да айтсын. Артыкъ яда кёп сёйлеме де эрши. Аз сёйлеп, кёп ишле. Адамда мекенлик, тюзлюк макътала. Тарыкъсыз ёммакъдан, кантдан зат чыкъмай. Сёзлеригизни иш булан исбат этигиз.
– Алдагъы соравумну узата туруп эсгерейим, Разият Исаевна, сизин гьайыгъыз булан Бугленде ата юртугъузну тарихини музейин ачдыгъыз, Редукторный посёлокда орус муаллим къатынгъа эсделик ачдыгъыз. Сонг…
– Аграрный университетде музей ача турабыз. Бу идарада ишлеген уллу алимлени илму ишлери, китаплары гьар ерде ташланып къалмасын учун, музейни бир бёлюгюн «Золотой фонд» этме сюебиз. Шону уьстюнде ишлеп де турабыз. Бу университетде къайсы миллетден де ишлеген алимлер кёп. Шо саялы да «Музей дружбы народов» деп ат да такъма токъташдыкъ. Яшёрюмлеге гележекде шо уьлгю болур деп гьисап этемен. Янгы йылны башында, Аллагь буюрса, ачылар деп умут этебиз.
Бир гюнагьсыз оьлюп гетген, такъсырлангъанлагъа, репрессиягъа тюшгенлеге мармарташдан эсделик салма айланабыз. Ер де гёрсетилген. Бизин республикадан, билемисиз, шолай репрессиягъа тюшген 11 минг адам бар. 4500 адамны гьакъында маълумат жыйып, С. И. Сулейманов брошюра этип чыгъарды. Къалгъанларын да унутма ярамай чы. Янгыз Бугленден олар 8 адам бар.
Сонг да, Уллу Ватан давну 70 йыллыгъына, бажарылса, янгыз бизин райондан – бириси Къазанышдан, бириси Эрпелиден 1943-нчю йылда Совет Союзну Игити деген ат берилмекге байлавлу къарарлар яшавгъа чыкъмагъан. Оланы бириси танкны тюбюне атылып, ёлдашларын къутгъаргъан. Бириси де уллу игитлик гёрсетген. Эгер де оланы шо оьр атларын къайтарма бажарылса, бизин яныбыздан шо кёп уллу иш болажакъ.
– Яшавугъузгъа нечик багьа берер эдигиз?
– Кимни де яшаву теп-тегиш гетмейдир. Яшав деген недир? Булай алгъанда – ябушув. Сав адам къайсы оьрлюклерден де, энишлерден де оьте. Башгъа тюгюл, мени агьлюм де оьтген шо толкъунлардан. Тек шолай гьаллар яшавда сени чыныкъдыра, къатдыра. Сени гьар негер де чыдамлы эте. Яшавгъа ачыкъ гёзден къарайсан.
Яшавумда шуну этген бусам деген ой яда къызгъаныв, гьёкюнч къалмагъан. Неге тюгюл де, яннавурумда аркъа таяма болагъан, инанагъан, кёп сюеген уьягьлюм яшагъан. Ондан тувгъан уланым ва къызым, оланы да тарбиялы яшлары, яшларыны яшлары, биз сюеген кюйде оьсген. Менден олар буссагьат бир зат да умут этмей, олагъа янгыз мени янымдан сююв, оланы янындан да магъа бакъгъан янда гьайлы янашыв буса, дагъы зат герекмей. Олар да яшавда оьз ерин тапгъан.
Эркъардашларым Шихсайитни, гиччиси Хизрини айтмай да, мен айланамда гьар заман уьлгю алар йимик адамланы арасында яшав сюргенмен.
– Биз шогъар бир де шекленмейбиз, Разия Исаевна. Шо уьстде айтылынгъан сёзлерден сонг англашыла, эгер де яшавугъузну янгыдан башлама тюшсе, озокъда, алышдырма сюймес эдигиз…
– Тюз. Яшагъан заманымны ичинде магъа о тарыкъ, магъа бу тарыкъ деп байлыкъны артындан чабып айланмагъанман. Мени хасиятым шолай. Бирев булан да ярышгъа да чыкъмагъанман. Гюллейген хасият да магъа къыйышмай. Айталар заманлар алышынгъан деп. Шо заманлар мени алышдырмады. Эгер де яшавумну янгыдан башлама тюшсе, гьакъ юрекден алышдырмай, шу меселде яшавумну да узатар эдим.
– Англашыла. Элин, халкъын, юртун сюеген адам нечик болма тюше?
– Адам къайда турса да, ою булан болса да, ата юрту булан яшайгъанлагъа мен бек гьюрмет этемен. Тувгъан, оьсген ери булан байлавлугъун уьзме ярамай. Алтын еринде сыйлы деп айтылагъан кюйде, сен гьаким бусанг да башгъа тюгюл, не ишде ишлесенг де, абурну-сыйны еринде, башлап ата юртунгда къазанма герексен. Олар бере сагъа багьа. Оьзюмню гьакъымда айтсам, айда эки керен сама юртда болмасам, мен талчыгъаман, оьзюме ер тапмайман. Ону гьавасы, табиаты гьакъда айтмай къойсам да, юртлуларымны яхшылыгъы, айбатлыгъы юрегиме сыйышмай. Олардан бек къуванаман, сююнемен, илгьам аламан. Оланы барын да бирни йимик сюемен десе де ярай. Олар ачыкъ юрекли, кимге де абур этип де, абур этдиртип де билеген адамлар. Оьзлеге де: «Магъа сизин арагъызда къардаш болмайгъан адам ёкъ», – деп айта боламан. Бирисине къонакълыкъгъа барсам, башгъасыны хатири къалар деп, кёбюсю, музейге, школагъа барылып къала. Олар да шонда жыйылалар.
– Бугюнгю яшёрюмлеге бакъгъан якъда сизин къаравугъуз нечикдир?
– Алда школалардагъы октябрят, пионер, комсомол къурумлар, производство бригадалар негьакъ юрюлмегендир. Яшлар онда кёп затгъа уьйрене эди. Гьалиги яшёрюмлер бираз замангъа адап турадыр деп эсиме геле. Бизин гележегибиз яшёрюмлер болгъан сонг, эсли наслу оланы ярыкъ яшавгъа инандырма тюше. Оланы охувгъа, билимге тюшюндюрме герек. Шо меселде Буглен школада бир нече керен белгили адамлар булан ёлугъувлар да оьтгергенбиз.
Яшёрюмлени патриот гьислерин унутма тюшмей. Уллу Ватан давну неге утдукъ? О заманларда яшланы Ватангъа сюювю гючлю эди.
Гьали иш герек, бош заманын къойма ярамай. Гьали юзюмлюклеге, аграр масъалалагъа агьамият бериле. Онда-мунда барагъанда, кёп бош авлакълар гёзге илине. Бир-бир агьлюлер чи, юрт ерлерде де эс этгенмен, бавларына, бахчаларына да къуллукъ этмей, чачмай, оьсдюрмей бир зат да. Яшларын да загьматгъа уьйретмейгенлиги ичингнибушдура. Уллуланы янындан уьлгю болма тюшмейми? Мунда ойлашма зат бар.
– Магьаммат Мамаевич булан яшланы тарбиялавда къайсыгъызны таъсиригиз артыкъ болгъан деп эсигизге геле?
– Уьягьлюде яшлар, гертиден де, башлап тарбиялы оьсмеге гереги англашыла. Пагьмусуна гёре билим де алсын. Тек, мен ойлашагъан кюйде, бир затны да гючден этдирме ярамай. Яшланы оьзлени де муштарлыгъы болсун.
Эки де яшымны студент йылларымда тапдым. Нечакъы къыйын болса да, уьягьлюм де ишлей эди, магъа анамны кёмеги кёп тийди. Аслусу, ёнкютмедик, шашытмадыкъ. Оьр билимлер де алды, алимлер де болду. Айтагъаным, олар гьали тюз ёлда. Оланы яшлары да шолай. Яшларыбызда мени хасиятларым да бар, тек, кёбюсю, атасыныки къолайдыр. Яшлагъа бакъгъан якъда болсун яда башгъа агьамиятлы масъалаланы мен оьзюмню бойнума алмай эдим. Агьлюде шолай аслу соравланы оьз арада («уьй советде») ойлашып чечгенбиз. Ахырында буса ону гьасилин яшланы атасы чыгъарып юрюген.
– Сизин «Ёлдаш» газетге ёравларыгъыз.
– «Ёлдаш» газетни кёп сююп аламан, бир нече газетге башгъалар учун да языламан. Кёп сююп охума да охуйман. Ушатгъанларымны эки айланып да охуйман. Охулагъан газет. Айрокъда къумукъ халкъны тарихи, оланы тюрлю-тюрлю талчыкъдырагъан масъалалары бериле. Гьар номеринде бир янгылыкъ билмей къалмайсан. Охувчуну къайсы чагъына гёре де материаллар къуршала.
Газетни къуллукъчуларына савлукъ булан ишлей туруп, дагъы да маъналы материаллар, уьлгюлю адамлар булан охувчуларын таныш этме гюч берсин.
– Кёп савболугъуз, сизге савлукъ, юрегигизге алгъан ишлеригизни яшавгъа чыгъарма насип болсун!
