Савлай дюньяда Ана тилни халкъара гюню оьтгерилме башлагъанлы, бир нече йыллар бола. Гьали кёп миллетли Дагъыстанда да Ана тилни халкъара гюнюн шатлы байрам гьисапда оьтгерегени адатгъа айлангъан. Районларда, юртларда бу гюнге багъышланып жыйынлар, конкурслар ва гьар тюрлю чаралар оьтгериле.
Бугюн бары да охувчуларыбызны Ана тилни халкъара гюню булан къутлай туруп, муаллимлени билимлерин камиллешдиреген Дагъыстан институтда ана тиллени ва милли адабиятланы кафедрасыны ёлбашчысы Мадина Минатуллаеваны баянлыгъын сизин тергевюгюзге беребиз.
– Мадина Магьамматшапиевна, гьар йыл февраль айны 21-нде Ана тилни халкъара гюню оьтгериле. Бу гюнге байлавлу сиз ёлбашчылыкъ этеген кафедрада не йимик ишлер юрюле?
– Артдагъы уьч йылны ичинде Ана тилни халкъара гюнюн 10–11 класланы охувчуларыны арасында чебер охувну ярышын генг кюйде оьтгеребиз. Бу конкурс-ярыш 2011-нчи йылдан берли бизин кафедраны сиптечилиги булан оьтгериле. Школа ва район ярышлардан оьтген охувчулар республика оьлчевдеги конкурсда ортакъчылыкъ этелер. Тек школа ва район ярышлагъа 5–11-нчи класланы охувчулары да къуршала. Бу байрамны гьазирлевде ва оьтгеривде бизге оьр охув ожакъланы дарс беривчюлери ва язывчуланы союзу да къол ялгъай. Бары да тиллерде яшлар учун чыгъагъан журналланы редакторларыны жюрини членлери гьисапда кёмеги де тие.
Сиз билеген кюйде, бу байрамны тийишли даражада оьтгермек учун ДР-ни билим беривге ва илмугъа къарайгъан министри алданокъ тапшурув бере. Эсгерилген тапшурувгъа гёре республикадагъы бары да билим берив ожакълар ва билим берив управлениелер шонда гёрсетилген чараланы яшавгъа чыгъарма борчлу ва этилген ишлени гьасиллерин де аян этелер. Бу йылны тапшурувун гьазирлевде бизин кафедра да ортакъчылыкъ этди. Гёрсетилген чараланы арасында гьар тюрлю ярышлар, фестиваль, КВН, охув конференциялар бар.
– Билимлерин камиллешдирмеге деп гелеген муаллимлени билим даражасына, касбу даражасына не багьа берип боласыз?
– Насипге, кёбюсю муаллимлерибиз бизин оьр охув ожакъланы филология факультетлерин тамамлагъан яда педколлежлени ана тил ва адабият бёлюклерин битдиргенлер. Шагьар школаларда ишлейген муаллимлени кёбюсю буса ана тилни ва адабиятны касбучулары тюгюл: сагьатлары толсун учун миллетини вакили экенге тапшурула. Башгъалары дарсланы юрютме касбучу табып болмайгъанлыкъдан шо ишге къуршалма борчлу бола. Шагьар шартларда бизин касбуну юрютме биревню де дамагьы чыкъмайгъанны, мен айтмасам да, сиз де билесиздир. Тек нечакъы къыйын буса да, жаны-къаны булан загьмат тёгегенлери де ёкъ тюгюл.
– Бугюнлерде школаларда ана тил ва адабият дарсланы юрютювде не йимик масъалалар бар?
–Ана тил ва адабият дарсланы асувлугъун артдырыв, охувчуланы предметлерден алынагъан билимлерини сан янын яхшылашдырыв – инг де аслу масъалалар. Бу масъалаланы чечмек учун бир тюрлю ишлер яшавгъа чыкъма герек. Бир яндан, янгы стандартланы талапларына жавап береген юрт ва шагьар школалар учун охув китаплар ва башгъа методика пособиелер гьазирлемеге герек, охутувну барышын толу кюйде юрютмек учун тарыкълы техника булан ясандырылгъан (ИКТ) кабинетлер герек ва башгъа янындан, оланы барын да къоллап ишлеп бажарагъан касбучуланы гьазирлемеге тарыкъ.
– Школаларда ана тил ва адабият дарсланы юрютеген муаллимлер учун методика китаплар етишеми?
– Муаллимлерибиз методика китаплагъа таза «сувсагъан» деп айтма болабыз. Башгъа предметлерден методика ёл гёрсетивлер, гьар дарсгъа планлар, тематика планлар бар. Ана тиллерден ёкъ, барлары да кёп эсгиленген. Бизин кафедраны къуллукъчулары артдагъы 4 йылны узагъында гьар йыл бир методика пособиени гёз алгъа тутуп, йылны ахырына оьзлени имканлыкълары булан печат этип туралар ва курслагъа гелеген муаллимлеге тапшуралар. Оланы арасында сорав пособиелер, тилни оьсдюрюв дарслар учун пособие, къолъязывлар, изложениелени жыйымы, программалар (5 тилден) ва шолай башгъалары бар. Бир-бир сынавлу муаллимлерибиз гьазирлеген пособиелени, планланы да муаллимлеге тапшурабыз.
– Ана тил ва адабият дарсланы юрютеген къайдалар сизин рази къалдырамы? Шогъар байлавлу оьзюгюзню пикруларыгъыз, къаравларыгъыз бармы?
– Эсги къайдада юрютюп турагъан, янгы къайдаланы билме де къарамайгъан муаллимлер бары бираз талчыкъдыра. Шоланы кёбюсю шайлы стажы да бар, тек бир нече йылдан ишни къояман дейгенлер. Мени эсиме гелеген кюйде, шолай муаллимлены яшлагъа билим якъдан таъсири аз. Тийишли билим берип болагъан иш ёлдашларына сагьатларын да берип, ерине етишдирип дарслар этме имканлыкъ бергенни сюер эдим. Неге тюгюл, касбусуна сююп янашагъан ва миллетини гележегине жаны авруйгъан муаллимлерибизни натижалары да яхшы болажакъ эди.
– Айрыча шагьар школаларда ана тил ва адабият дарслар нечик юрюле? Шагьарда оьсген яшланы ана тилине уьйретмек учун, оланы муштарлы этмек учун не йимик къайдаланы къоллама герек?
– Мен оьрде де эсгерген кюйде, шагьар школаларда да уьстюнлю кюйде ишлейген муаллимлерибиз бар. Гьар дарсын къужурлу ва яшланы муштарлы этмек муратлар булан генг кюйде маълумат-гелишли къайдаланы къоллайлар. Шолай муаллимлени дарсларына курслагъа гелген муаллимлени де алып бараман. Биз кёп керенлер Магьачкъаланы 1,11, 19, 35, 39 номерли школаларына, Каспийск шагьарны 3 ва 6 номерли школаларында къонакълыкъда болгъанбыз. Бу школаланы муаллимлери дарсларына яратывчу къайдада янаша ва шагьар, республика оьлчевлерде уьстюнлюклери де бар.
– Дагъыстанны Башчысы Рамазан Абдулатиповну тапшурувуна гёре «Дагъыстанны тиллерини гьакъында» деген законну уьстюнде иш юрюле. Бу гьакъда не айтма боласыз?
– Бу хабар бизин сююндюре. Пачалыкъны янындан тиллени якълав оланы оьсювюне, даражасын артдырывгъа болушлукъ этегени ачыкъ. Сонг да, сиз билеген кюйде, «Дагъыстан халкъланы тиллерин оьсдюрюв» деген программа къабул этилинежек. Бу программа «Просвещенный Дагестан» деген ДР-ни Башчысыны проектине гире. Министерлигибизни буйругъуна гёре, бизин кафедра шону гьазирлевде де, ичделигин онгарывда ва чаралар белгилевде де ортакъчылыкъ этди. Гьали-гьалилерде программагъа бизин яныбыздан бирдагъы тюзелтивлер де этилди. Программагъа гёре иш юрюлсе, ана тиллерибизни даражалары артажакъ. Бизин касбучуларыбыз да тарыкълы охутув-материал база булан таъмин болажакъ.
– Сизин кафедра ана тиллени оьсювюню айланасында не йимик чаралар оьтгере? Гьар йыл оьтгерилеген олимпиадаланы натижасында охувчуланы билимлерин нечик къыйматлама боласыз?
– Гьар йыл ана тиллени масъалаларыны ва методикасыны гьакъында конференция яда семинар, 2 конкурс – бири яшлар учун (охув ярыш), башгъасы – муаллимлер учун («Йылны муаллими»), 12 тилден олимпиадалар, 12 тилден милли адабиятлардан муниципал ва республика ярышлары оьтгериле. Мунча тиллерден олимпиадалар оьтгермек тынч иш тюгюл. Кёп адам къуршалма герек, янгыз кафедраны къуллукъчулары азлыкъ эте. Кафедрада беш тилден тюгюл касбучу ёкъ. Къалгъан миллетлени касбучуларын къуршамакъ учун, заманында иш гёрюлме герек. Конференцияланы да янгыз институтда тюгюл, районларда да ва шагьарларда да оьтгеребиз. Паравулда Хасавюртда, Чиркейде оьтгерилген конференцияларыбызны муаллимлер арив гёрдюлер.
Олимпиадаланы натижалары, озокъда, хыйлы кемчиликлени де аян эте. Охувчулар не йимик ишлени кютюп бажармайгъанлыкъны гёрсете. Шонда биз муаллимлер не ерде акъсакълайгъанны билебиз. Шогъар гёре курсланы ичделигинде тюзелтивлер этебиз. Яхшы натижалар гьар заман юртлу охувчуларыбыз гёрсете. Ону себеби де белгили – янгыз ана тилинде сёйлей, тарыкъ болгъанда, рус тилге гёче. Шагьардагъылар рус тилде гьакълаша, ана тилни янгыз дарсларда къоллайлар. Шо саялы да муаллимлеге яхшы натижалагъа етишмек учун класдан тышда да иш юрютме тюше.
– Билимлерин камиллещдирме гелген муаллимлени арасында бир-бирини сынаву булан таныш болмакъны гьайы этилеми?
–Жумалыкъ курсланы узагъында сынав алышдырыв – болма герекли иш. Группада жагьил муаллимлер булан бирге сынав топлагъанлары болмай къалмай. Озокъда, биз олагъа сынаву гьакъда хабарлагъандан къайры да, уьлгюлю дарслар (мастер-клас) оьтгермекни тапшурабыз. Оьзюм де, сынавлу муаллимлер гелсе, бек сююнемен, неге тюгюл курсланы пайдасы 2 керенге арта деп эсиме геле. Бир-бири булангъы ва мени булангъы байлавлугъун сонг да уьзмейлер. Бирлери чи бир-бирине бек исинип, герти къурдашлагъа айланып да къалалар.
– Кёп савболугъуз, арив лакъыр болду.
– Сиз де савболугъуз.
АНА ТИЛИМ ДЕСЕМ…
Ана тилим десем – анам къаршымда,
Ана тилим сувум да дюр, ашым да.
Сютю булан анам тилин эмдирген –
Юрегиме илгьам ва ругь сингдирген.
Сюймей эди анам тили оьлгенни,
Оьзю булан бюлбюл тилин гёмгенни.
Башым сыйпап, айта туруп къакъакълар,
Охуй эди магъа булай такъмакълар:
«Бал тилингни-миллетингни гётерсенг,
Балам, сен де шо даража оьрдесен».
Шулай магъа анам этген васият,
Васиятгъа гьакълыкъ – асил хасият.
Тилин сюювден гьасил халкъыбыз,
Гележекде болажагъы къалкъыбыз.
Яшларыбыз дёнмес учун къуллагъа,
Маякъ болма герекбиз биз олагъа…
Ана тилин эсгик этив-тас этив –
Тилден-элден магьрюм къалып яс этив.
Тил оьмюрюн узатагъан наслулар,
Сингдиреген къангъа бизбиз – аслулар.
Ана тилим десем – анам къаршымда,
Ана тилим сувум да дюр, ашым да.
Магьамматшапи МИНАТУЛЛАЕВ.
