Ана тилни гьакъында кёп сёйлене. Тек ана тилибиз — къумукъ тилни гьалиги гьалы-гюню гьакъда кёп айтылса да, бугюнлеге ерли юрек ял болардай бир пайдалы иш де этилмей бара. Амма бу масъала Абусупиян Акаев де айтгъанлай: «Тил масъаласы – жан берип, жан алагъан уллу бир масъала». Бу уллу масъала экенге тийишли адамлар ва къурумлар жанын да неге берсин, ону гиччиневге айландырып, къулагъыны арты терлеп де гьай этмей ва газетлерде нечакъы язылса да, халкъ арада, эл арада, оьтгерилеген уллу жыйынларда сёйленсе де, бир чара да гёрюлмей бара. Неге? Соравлар кёп, жаваплар ёкъ…
Мен бугюнлерде пенсия чагъындагъы ял алагъан муаллиммен. Педучилищени битдирген сонг башлапгъы класларда ишледим. Мен ишлейген йылларда орус тилден къайры бары да дарслар къумукъ тилде юрюле эди. Оьрдеги класларда да къумукъ ана тилге таман чакъы сагьатлар бериле эди. Ата-анасы оьзлени авлетлерине уьйде ана тилинде сёйлей эдилер. Шо саялы яшлар да ана тилин тийишли даражада яхшы биле эдилер. Гьали буса бары да зат терсине айлангъан. Бир ойлашып къарагъыз, биринчи класдан башлап бары дарслар орусча юрюле десе де ярай. Айтагъаным, ана тил дарслагъа уьч сагьат тюгюл гёрсетилмеген. Оьрдеги класларда буса – бир сагьат. Алда башлапгъы класларда яшлар орус тилни осал биле эди буса, бугюн ана тилин унута бара десек бир де ялгъан тюгюл. Уллу плакатлар да этилип: «Это что? Это кто? Что делает?» деп орус тилни уьйрене эдик буса, къумукъ тилни уьйренив бугюн шо меселде десек де бир къопдурув болмажакъ.
Мисал учун:
– Айт чы, нени суратыдыр?
– «Курица»,– деп жавап
бере торунум.
Гёзюн гёрсетемен.
«Глаз»,– дей,
Тилимни гёрсетемен.
«Язык»,– дей…
Ачыкълашдырып айтгъанда, бир къыйын тёкмесе де, 4-5 йыл битеген яшлар бири-бири булан кёбюсю гьалда орус тилде сёйлей. Айыплы кимдир? Инг алда олар булан орус тилде сейлейген ата-анасы.
Узун сёзню къысгъасы, гьал яхшы тюгюл. Ана тилибиз экинчи ерге теберилип, етимликге тарый бара…
«Ёлдаш» газетни 43-нчю номерини «Спутник» деген орус тилде чыгъарылагъан бёлюгюнде А. А. Тохо-Години атыдагъы ДНИИП-ни директору Альбина Арухова оьзюню макъаласында идараны 80 йыллыкъ юбилейине байлавлу айта туруп, гьар кимге де ана тилин билмеге, ону аяп, асырап сакъламагъа тюшегени гьакъында эсгере. Айтылгъан шо сёзлени де, оьзю ёлбашчылыкъ этеген илму-ахтарыв институтда ана тилге бакъгъан якъдагъы янашывну да арасы ерден кёк чакъы арек деп айтмагъа ярайгъан кюйде.
Ана тиллени абурун гётермекни агьамиятлыгъы гьакъда аз сёйленгенми, ёлдаш Альбина? Ана тиллеге байлавлу алмашынывланы этегенде ахтарыв ишлени нечик юрютесиз? Шу масъаланы ахтара туруп, нече юртгъа баргъансыз? Шо алышынывланы этгенлер ана тилни бугюнгю гьалына биринчи айыплылар.
Оьрде айтылгъан алмашынывлар (программаларда орус тилге кюрчюленип) болмаса ярамайгъаны гьакъда айта туруп бир далил гьисапда Альбина Арухова 1941-нчи йылда болгъан бузукъ гьалланы натижасында тав юртлар тюзлюк районлагъа гёчюп гелгенлиги, сайки, шо бойда кёп тюрлю миллетлени вакиллери яшамагъа башлагъаны себеп болгъан деп англата бизге. Гёчген буса сиз олагъа этигиз шо алмашынывланы, Альбина. Бизге не дейсиз? Ерибизден де тербенмеген бизин не гьюнагьыбыз бар? Муна шо саялы бизин ана тилибизни унутдурма да, бара-бара ёкъ этмегеде белсенген ДНИИП-ни къуллукъчулары экенин ташдырып айтмагъа бажарыла.
«Не чачанг, шону аларсан», – деген айтывну эсге алып айтсакъ, школада биринчи класдан башлап яшлар анасыны сют тилин бар кююнде уьйренмесе, гележек наслуланы кюю нечик болар? Яшырма не тарыкъ, тюзю оьз тилине абур этеген хоншу республикаланы гюллеймен. Ингуш, Къабарты-Балкъар, Къарачай-Черкес, Мычыгъыш, Адыгея телеберилиш-леринде де, оьтгерилеген оьзге тюрлю гьаракатларда да оьзлени ана тилинде сёйлейлер. Оланы ана тилине бир заманда да гюе тиер деп де эсиме гелмей.
Гьюрметли къумукъ охувчулар ва Альбина, мен язагъанны сиз тюз англар деп инанмагъа сюемен. Мен орус тилге къаршылыкъ билдирип айтагъаным ёкъ. Тек «Тондан гёлек ювукъ», – деген айтывну да унутмайыкълар.
Дагъыстанны халкъ шаири Агьмат Жачаевни шу дёртлюгю булан макъаламны битдирмеге де сюемен.
Яшагъыр сен, къумукъ тилим, къачан да,
Болмасдай гьеч сагъа душман ёрайгъан.
Яшагъыр сен къакъакъ йырлар учун да,
Арт вакътиде унутула барагъан…
Исламутдин КЪУРБАНОВ, загьматны ветераны.
Къарабудагъгент район, Къакъашура юрт.
