Antologiyağa «Asrular seze gelgen asil söz» dep at salınğan. Onu cıyıp ongarğan va bayanlıqlar yazğan – S.M-S.Aliev va H.Akaev. Kitapğa redaktorluq etgen – B.Mahammatov. Bu kitapda hali bolğança belgisiz qalıp turğan va belgili qumuq şairleni, tavarixçileni asarları yerleşdirilgen. Mundağı asarlanı gelişin aslu halda eki printsipge salıp bermek göz alğa tutulğan. Birinçisi – yazıvçunu yaşağan devürü va ekinçisi – har asarnı yazıv, til qaydasın saqlav. Bu yerde birdağı bir halnı hisapğa almay iş görme yaramay edi. Bizin xalqnı orta yuz yıllardağı adabiyat varisligi ming yıllar boünda, dünyadağı köp xalqlanıki yimik, türk tillerden qayrı, quman-qıpçaq tillerden qayrı, fars va arap tillerde de yaratıla gelgeni açıq. 

Şonu uçun da başındanoq aytma gerek, antologiyanı tizivde Mahammat Atabaevni va Badrutdin Mahammatovnu bek qıymatlı tarcumaçılıq işleri ötesiz paydalı bolup çıqdı… 

M.Atabaev Mikayıl Baştunu ullu epos asarı «Şan-qızını dastanın» va B.Mahammatov XII asruda yaşağan quman-qumuq şairi Reyhannı poeması «Qıpçaq çölleni gülleri», va XVIII asruda İranda, Hindistanda yaşağan tarğulu Valix Dağıstanini «Süüv lirikasın», bugüngü tilibizge tarcuma etip, şu acayıp ma’nalı işni başlağanlardan hisap etebiz. 

Bizin aldıbızda bu qaydalı işleni dağı da uzatmaqnı namusu toqtağan. Şo yanından alıp aytsaq, belgili adabiyatçı, sınavlu pedagog Hanipa Akaev türk xalqlanı ortaq baylığı bolağan – bırınğılıqdan xabar beregen Dadam Qorqutnu kitabın bizin tilge göçürgen va ayrı kitap etip çığarma hazirlegen. 

B. Mahammatovnu başçılığı bulan Ummu Kamalnı, Umar Tümennaini, Musa misginni va Valix Dağıstanini asarların salıp, ayrı tom etip çığarmaqnı hayı etilip tura… Esgerilgen antologiyada şu taypa şairleni haqındağı başlapğı ma’lumatlar bulan va olanı ing ma’nalı asarları bulan bizin oxuvçular birinçiley tanış bolma bolacaqlar. 

Gazetibizni bu nomerinde berilegen Valix Dağıstanini «Süüv lirikası» oxuvçular uçun yangılıq bolacaq. Valixni fars va türk tillerde yazılğan «Süüv lirikası» – onu yaratıvçuluğunu görmekli tarmağı. Bu şi’rulanı belgili adabiyatçı Patimat Alibekovanı kömegi bulan fars tilden alıp B.Mahammatov qumuqlaşdırğan. Valixni şi’ruları – günçığış xalqlanı poeziyasında köp qollanağan bayt-ekilik va dörtlük canrlanı meselinde qurulup bitgen asarlar. Umumi küyde alıp aytğanda busa, olar öz zamanını adabiyat sınavlarını kürçüsünde tuvğan aldınlı anglav, dünya filosofiya-yaşav qaravlarına teng gelegen çeber baylıq. Valixni lirikasın oxuğan sayın, bu xaznağa tezden tergev bermey, xantavluq etip turğanbız dep acayıp bolasan. 

Aradan neçaqı köp zamanlar getgen busa da, süüv lirikanı tarmağında çalışağan şairleribizge hali enniden song sama Hindistanda yaşağan Ali Kulixan Valixni ör çeberlik darsların hisapğa almay turup, bu tarmaqda yangı qoşum etip bolsa tamaşa. Bu yanından alğanda, «Asrular seze gelgen asil söz», qumuq adabiyatnı ming yıllıq antologiyası özünü barı barlığı bulan bizin xalqnı tarixi gelişini mas’alalarını terenligin hisapğa alıp, enniden songğu qumuq adabiyat yaratıvçuluq işine birçe, büs-bütünley yangıçalay, özden küyde yanaşıvğa çaqırıvnu bir görmekli alamatı bolur dep oylaybız. 

Axırı da esgerme tiyişli görebiz, baytnı va dörtlüknü alımında biz hali bolğunça qumuq poeziyada Valixge teng gelerdey terenlikde haşıqlıqnı, süygenine hasiretlikni şulay ör çeber çalınıvda suratlap bola¬ğannı görmegenbiz… 

Badrutdin Mahammatovnu tarcumasında Valixni süüv lirikası fars va türk tillerdeginden ozsa tügül, bir tüür de qalışmay. 

A. Kimerov. 

ALİ KULİ XAN VALİX (DAĞISTANİ) 

Seni tengsiz terenliging kim tabar?! 

Barlığıbız – Sen yaratğan ni’matda. 

Görer gözge görünmeygen sihrung bar 

Dünyadağı canlı-cansız har zatda. 

* * * 

Haq Tengirge sucda qılıp yurüymen, 

Aburlayman çalma bulan abanı. 

Tek bir-birde nasibimni göremen, 

Qulağında bal şaraplı xabanı. 

* * * 

Men – süüvmen. Ölmecekmen bir de men. 

Men – haqılman. Sönmecekmen bir de men. 

Yuregimde yaratğanım bar çaqı, 

Dönmecekmen. Kökden de men ördemen. 

* * * 

Avamlanı nizamı yoq işinde, 

Daim yuxlay. Harakatı tüşünde. 

* * * 

Bir maqamğa yırlay quş da, bülbül de, 

Erişivlük bolmay halal göngülde. 

* * * 

Uruş başğa maydanında süüvnü: 

Öztöreçe yaralanmaq, ölmek de… 

Öçlük, ahlar, zar çegivler – bir günlük, 

Üstün gelmek – halal süüp bilmekde. 

* * * 

Süüv ullu toydur, biz mayçıraqbız, 

Yanabız, tek küstünlükden yıraqbız. 

* * * 

Cahannemde çirkigenmen, güygenmen, 

– Günahım ne? Bir gözelni süygenmen! 

* * * 

– Valix, otda bütün seni yaşavung. 

Hatta kökler titirey seni halıngdan? 

– Seni oylaşsam, bolmay qalğır, başım bar, 

Butlarım yoq, qaytma tüşse yolungdan… 

* * * 

Otday canım sönse de, men ölmesmen, 

Çarxım xumğa dönse de, men ölmesmen. 

Valix ölgen dep eşitseng, inanma, 

İnamsızlıq öler, tek men ölmesmen. 

* * * 

Hasiret qaldıq ilmu-bilim almağa, 

Oysuz süüv teberdi ters yollağa. 

* * * 

Açılğanda meni paşman qısmatım, 

Aytdı: «Elçi sırıng bilme gelgen», – dep. 

Art tınışım ala turup men aytdım: 

«Bildirigiz, ol sağınıp ölgen», – dep. 

* * * 

Görme geldi–getip qaldı xır tutup. 

Öldüm, güydüm, eşitmedim sözlerin… 

Payxammarnı sıylılığın unutup, 

Dünya yırlay şo gözelni gözlerin. 

* * * 

Gözde – oğu, xıyalında – xıncalı, 

Şondan bolur men yazıqnı accalı. 

* * * 

Can süygenim izley edi özgeni, 

Yurek sırın açmasa da betge-bet. 

Qırav basğan güzge taşlap ol meni, 

Yazbaşıma qaldı canım hasiret. 

* * * 

Yuregimni yulqup otğa salsang da, 

Qanımdağı hasiretlik sönmecek. 

Qızğanmayman sav dünyamnı alsang da, 

Sağa baqğan sağınçıma tiyme tek. 

* * * 

Men hasretmen qardaşımnı qızına, 

Buz tavlağa aylandırğan yazbaşım. 

Birler tüşgen özgeleni hızına, 

Tek men daim çaqıraman…qızaşım. 

* * * 

Valix öldü, süygeninden toymadı, 

Hindistanda gözyaş töge, ah çege. 

Yazıq süüv hızım sama qoymadı, 

Hasret qaldım Xadicatım görmege. 

* * * 

Valix munda, İsfaxanda–süygeni, 

Hindistanğa gelmecek ol, ayhay da. 

Arabızda yıldan artıq mezgil bar, 

Ay suratlım–Soltan qayda, men qayda?! 

* * * 

Hislerimni halek etdi süygenim, 

Burma samayların eşip, tor salıp. 

«Yureging yoq», – dedi mağa Soltanım, 

Yuz yarılğan yuregimni özü alıp. 

* * * 

Bavrum yarğan çing gözelim yibergen 

Bu xat qayğı qoşdu meni oüma. 

Munu mağa Xadicat-Soltan iergen, 

Ot bürkgendey yalın alğan boüma. 

* * * 

Mayçıraqday yandım, sözüm bitmedi, 

Tang bilindi, tek toymadım sır çeçip. 

Boran bolup heç bürkmedim başıngnı, 

Külge aylandım, süüv yutup, uv içip. 

* * * 

Men haşıqman, qırqmağız siz yolumnu, 

Bavrum yana, anglasağız, talçıqman. 

«Sağınç» degen cahannemde yallayman, 

Birgine-bir günahım bar–haşıqman. 

* * * 

Ahım-zarım çığarmadı yazığıng, 

Nasipsizmen… Sınğan yimik qanatım… 

Oynay-küley oq çançıldı canıma, 

Şodur meni süüv yazğan qıymatım. 

Badrutdin.