Орманлыкъ, оьзге увакъ оьсюмлюклер, яшыл от адамны савлугъун болдурагъан йимик, ону гёнгюн ача, яратывчулукъ ругьун да болдура экен. «Орманлыкъ янгыз адамны савлугъун болдурагъандан къайры да, яратывчулукъгъа ругьландыра», – деп язгъан уллу рус язывчу А. П. Чехов.
Орманлыкъ оьзенлени сувларын къурумагъа къоймайгъанлыгъы да исбат этилген. Амма артдагъы йыллар табиатны байлыгъындан пайдаланагъан бир тайпаланы табиатгъа этеген вагьшиликлери адамлагъа да, жан-жанываргъа да бек зарал гелтире. Мисаллар кёп. Бир мисал гелтирейим.
Манасгент посёлокдан (Къарабудагъгент район) чыгъып, ёл булан Каспийск шагьаргъа ювукъ болагъанда, бир нече гиччи кёллер бар эди. Шо кёллени ягъаларында чабакъ тутагъан ватандашлар да гёрюне эди. Бир керен ишден къайтып гелегенде ёлда Алексей Струченков деген биревню машиниме миндирдим.
– Къайда яшайсыз? – деп сорайман.
– Каспийск шагьарда, – деди.
– Дорбанг бош гёрюне чи, – деймен.
– Гьали бу кёллерде чабакъ ёкъ, – дей.
– Халкъ битдиргенми?
– Битдирмеген, май, нап къатыш сув битдирген. Нап – къара алтын. О – пачалыкъны байлыгъы. Газ булан чыкъгъан агъу да бары да ерлеге яйыла. Шу буравойланы ари ягъында яллайгъан газ кёп йыллар гьаваны, ерни агъуландырып турду. Напны чыгъарагъангъа къаршылыкъ ёкъ. Экологиягъа тергев ёгъу яман.
Алимлер токъташдырагъан кюйде, газ яллагъанда чыгъагъан «бензопирин», «канцероген» адамны савлугъу учун айрыча зараллы. Шо эки де мадда адамны оьпкелерин, тамагъын рак аврувгъа тарыта.
Газ яллагъанда болагъан агъу янгур, ертюп сувлар булан кёллеге тёгюле. Натижада чабакълар да агъулана. Шо саялы бу кёллерде чабакълар кёп сийрек болгъан. Ёлукъса да, ашамагъа инамлы тюгюл. Бир гезик магъа шо газ яллайгъан ерде «Дагнефтни» генеральный директору булан ёлукъмагъа тюшдю, – дей Алексей.
– Лакъыр нечик тамамланды?
– Нечик де болмады.
– Тай алдымдан, сени бош ёммакъларынга тынгламагъа заманым ёкъ! – деп, «Тайота» машинине багъып юрюдю.
– Напны чыгъармагъа герек, пайдаланмагъа герек. О пачалыкъны экономикасын гётере, байлыгъын артдыра. Амма табиатгъа этилеген заралны алдын алмаса, ватандашланы савлугъуна зарал бере. Шо заралны алдын алмагъа къарайгъан къурум ёкъ, – деп, Алексей теренден кюстюндю.
Уллу рус алим Тимирязев айтгъан сёзлени де маънасы бар. «Орманлыкъ – дюньяны оьпкелери», – деген алим.
Озокъда, орманлыкъда ёлугъагъан гертме, оьгюзьемиш, балам, ётелбалам, гоган, чум – бары да пайдалы емишлер.
Талаларда, чёллерде оьсеген бакъаяпыракъ, елбезек, битикот, къансияла, мелевше, инжичечек, маймадуран, бёденечёп … ва башгъа дарман отлар да адамда болагъан кёбюсю аврувлагъа къаршы эм бола. «Табиатсыз адамгъа яшав ёкъ», – деп, алим Докучаев, балики, шо саялы айтгъандыр.
Бирдагъы бир пикруну айтмагъа тюше. Участкаларын бегитеген ватандашлар ябушгъан, къатынтузлукъ, итбурун уьлкюлени къыралар.
Орманлыкъланы къаравулчулар сакъламагъа борчлу буса да, тергев тийишли даражада тюгюл. Бары да ватандашлар кёмеклешсе чи, дагъы да яхшы болур эди.
Орманлыкъ оьзенлени сувларын къурумагъа къоймайгъанлыгъы да исбат этилген. Амма артдагъы йыллар табиатны байлыгъындан пайдаланагъан бир тайпаланы табиатгъа этеген вагьшиликлери адамлагъа да, жан-жанываргъа да бек зарал гелтире. Мисаллар кёп. Бир мисал гелтирейим.
Манасгент посёлокдан (Къарабудагъгент район) чыгъып, ёл булан Каспийск шагьаргъа ювукъ болагъанда, бир нече гиччи кёллер бар эди. Шо кёллени ягъаларында чабакъ тутагъан ватандашлар да гёрюне эди. Бир керен ишден къайтып гелегенде ёлда Алексей Струченков деген биревню машиниме миндирдим.
– Къайда яшайсыз? – деп сорайман.
– Каспийск шагьарда, – деди.
– Дорбанг бош гёрюне чи, – деймен.
– Гьали бу кёллерде чабакъ ёкъ, – дей.
– Халкъ битдиргенми?
– Битдирмеген, май, нап къатыш сув битдирген. Нап – къара алтын. О – пачалыкъны байлыгъы. Газ булан чыкъгъан агъу да бары да ерлеге яйыла. Шу буравойланы ари ягъында яллайгъан газ кёп йыллар гьаваны, ерни агъуландырып турду. Напны чыгъарагъангъа къаршылыкъ ёкъ. Экологиягъа тергев ёгъу яман.
Алимлер токъташдырагъан кюйде, газ яллагъанда чыгъагъан «бензопирин», «канцероген» адамны савлугъу учун айрыча зараллы. Шо эки де мадда адамны оьпкелерин, тамагъын рак аврувгъа тарыта.
Газ яллагъанда болагъан агъу янгур, ертюп сувлар булан кёллеге тёгюле. Натижада чабакълар да агъулана. Шо саялы бу кёллерде чабакълар кёп сийрек болгъан. Ёлукъса да, ашамагъа инамлы тюгюл. Бир гезик магъа шо газ яллайгъан ерде «Дагнефтни» генеральный директору булан ёлукъмагъа тюшдю, – дей Алексей.
– Лакъыр нечик тамамланды?
– Нечик де болмады.
– Тай алдымдан, сени бош ёммакъларынга тынгламагъа заманым ёкъ! – деп, «Тайота» машинине багъып юрюдю.
– Напны чыгъармагъа герек, пайдаланмагъа герек. О пачалыкъны экономикасын гётере, байлыгъын артдыра. Амма табиатгъа этилеген заралны алдын алмаса, ватандашланы савлугъуна зарал бере. Шо заралны алдын алмагъа къарайгъан къурум ёкъ, – деп, Алексей теренден кюстюндю.
Уллу рус алим Тимирязев айтгъан сёзлени де маънасы бар. «Орманлыкъ – дюньяны оьпкелери», – деген алим.
Озокъда, орманлыкъда ёлугъагъан гертме, оьгюзьемиш, балам, ётелбалам, гоган, чум – бары да пайдалы емишлер.
Талаларда, чёллерде оьсеген бакъаяпыракъ, елбезек, битикот, къансияла, мелевше, инжичечек, маймадуран, бёденечёп … ва башгъа дарман отлар да адамда болагъан кёбюсю аврувлагъа къаршы эм бола. «Табиатсыз адамгъа яшав ёкъ», – деп, алим Докучаев, балики, шо саялы айтгъандыр.
Бирдагъы бир пикруну айтмагъа тюше. Участкаларын бегитеген ватандашлар ябушгъан, къатынтузлукъ, итбурун уьлкюлени къыралар.
Орманлыкъланы къаравулчулар сакъламагъа борчлу буса да, тергев тийишли даражада тюгюл. Бары да ватандашлар кёмеклешсе чи, дагъы да яхшы болур эди.
М.Османов.
