Пятница, 20.04.2018г. — «ЁЛДАШ».

Ананы сюювюн гёрмеген яшлар насипли болармы?

 

Бу хабарны кёп йыллар алда эшитгенмен. Бажарывлу ва бай улан оьзюню багьалы машини булан гетип барагъанда, ону эшигине бир яш таш ата. Тюшюп къарагъанда, эшиги янчылгъанны гёре ва артынъерли гьайдап, шо яшны такъсырлама къарай. Уланъяшны елкесинден тутуп: «Сен этеген бу недир?  Ярашдырма нечакъы тарыкъны билемисен?» – деп, машинге багъып тарта.

«Гечип къоюгъуз мени, магъа кёмек тарыкъ эди. Къол гётеремен, бирев де машинин токътатмай, – дей ол, йылай туруп. – Сакъат агъам коляскадан йыгъыл­гъан, гётерип салып болмайман. Бирев де кёмек этмей».

Гертиден де, ариде бу улан ерде ятгъан сакъат яшны гёре, гётерип коляс­касына миндире, къанагъан ерлерин къолъявлукъ булан сибире. Гиччи инисиндеги агъасына бакъгъан сюювню гёрюп, ол дагъы урушмагъан ва ёлуна тюшген. Шондан сонг ол машинини таш тийген ерин ярашдырмай кёп заман гьайдап тургъан. Шо ёлакъ огъар адамлагъа кёмек этме герекни унутма къоймай болгъан.

Биз къайсыбыз да, багьалы машинни есиси болсакъ да, бир-бирде яныбыздагъы адамгъа кёмек тарыкъны гёрмей юрюйбюз. Гёрсек де, «машинибизге таш тийгенче» къарайбыз.

Бизде яшларын ташлайгъанлар аз бола. 4 йыл алда Хасавюрт районну Тукита юртунда яшайгъан агьлюню атасы туснакъгъа тюшген эди. Къатыны яшлар булангъы авараланы сюймей, барын да къайнанасына къоюп, чыгъып Москвагъа гетген. Уллу чагъындагъы къатын шоланы сакълап чы нечик де, оьзю­не де гьаран къуллукъ эте. Шо заманда районну халкъны яшавлукъ гьалларына къарайгъан центрыны къуллукъчулары бек гьаракат этип, масъаланы чечдилер, олар яшланы интернатгъа йибердилер.

Бираз ал заманларда да шолай ишлеге биз уллу тамашалыкъ этип къарай эдик. Ата-анагъа бир зат болса да, олардан къалгъан яшланы дос-къардашы алып тарбиялай эди. Толу агьлюлерде чи бир амал бола, тек я анасы ёкъ, я атасы ёкъ агьлюдеги яшлар дюньяны сююнчлерин гёрмейлер. Ойлашып къарасакъ, гьал йыл сайын бузукъ бола. Россияда интернатларда, ата-анасы сав буса да, 1 миллионгъа ювукъ яш тарбиялана. Шо интернатларда нечик арив шартлар болдурулса да, ананы сюювю не экенни билмей оьсген яшлар насипли болмай.

 

Яшав шартлары къыйын агьлюлеге кёмек этебиз

 

Биз Хасавюрт районда халкъны яшавлукъ гьалларына къарайгъан центрны директору Мурат Порсукъов булан шо масъалаланы гьакъында узакъ заман лакъыр этдик. Гертиден де, бу центрны агьлю ва яшланы масъалаларына къарайгъан бёлюгю инг де жаваплылардан бири деп гьисаплана. Олар къыйынлы гьаллагъа тюшген агьлюлени масъалаларын чечивден къайры да, шоланы алдын алыв ишлени де юрютме герек. Демек, школалагъа барып, шонда яшлар булан ёлугъуп ва оланы ата-аналары булан этилеген жыйынларда ортакъчылыкъ этме тюше.

–Шо ишлер бёлюклени ёлбашчыларына тапшурулгъан, олар буса касбучуланы ишин тергей, – дей Мурат Порсукъов. – Айтагъаным, шолай агьлюлени табып, олар булан иш гёрмек – касбучуланы борчу. Эгер де биз ишибизни башгъа бёлюклер булан тыгъыс байлавлукъда юрютмей болгъан бусакъ, ишибиз толу болмас эди.

–Мисал учун, бир агьлюге этилинген герти кёмекни гьакъында айтма бажарыламы?

–Мисал учун айтсам, артдагъы йылларда бир тайпа агьлюлерде тарбия осаллашгъан. Охувчу яшланы ата-аналары – аслу гьалда 30-49 йылланы ичиндеги адамлар. Ойлашып къарасакъ, алда шо чагъындагъы адамлар яшавунда ерин тапгъан, уью-эшиги бар адамлар эди. Гьали буса гьал башгъа. Шо оьмюрюндеги адамлар бирлери ишсиз, бирдагъыларыны алагъан алапалары аз, узакъ замангъа болмай. Агьлюде 3-4 яш буса чы гьал дагъы да четим бола. Олар яшавлукъгъа амал этмек учун ареклеге барып, базарда сатыв этелер. Демек, яшланы тарбиялама заманы етишмей. Яшлар буса къаравсуз къала. Янгыз оьтген йылны алып къойсакъ да, Советское, Муцалавул, Первомайское ва Октябрьское юртларда оьр класланы охувчулары булан «Яшлар-яшёрюмлер», «Къайсы касбучу, ким болса яда нечик болса яхшы?» деген темалагъа лакъырлашывлар оьтгерилген.

Адилотар, Байрам станцияда, Къурушда, Петраковскоеде ва Хамавюртда буса «Мени наркотиклеге янашывум», «Сакъ болугъуз, наркотиклер», «Инени таъсири» деген темалагъа багъышлангъан ёлугъувлар болду. Шолай ёлугъувлагъа бизин касбучулар поликлиниканы, ич ишлени, билим берив управлениени ва дин масъалалагъа къарайгъан идараланы касбучуларын алып баралар.

Къарланюртда оьтгерилген ёлугъувгъа Магьамматсайип Умалаев чакъырылгъан эди. Шо агьлюдеги яшланы ва шолар турагъан уьйлени документлери ёкъ. Бизин къуллукъчуларыбызны кёмеклиги булан бары да зат гьазирленди. Яшларын башлап реабилитация центргъа алдыкъ, сонг буса яйлыкъ лагерлеге йибердик. Атасын буса иш булан таъмин этивню чараларын гёрдюк.

–Тынглавсуз яшлар боламы, олагъа бакъгъан якъда не иш этиле?

–Шолай, бизин бир жыйыныбызда «Пятилетка» деген юртдагъы Магьамматовланы агьлюсюн арагъа салып ойлашдыкъ. Оланы къызы Марьян уьйде турма сюймей, биревге де айтмай ожа­гъындан гете. Гьакъылбалыкъ болмагъан саялы ону къайтара уьюне алып геле, ол да янгыдан къача. Артда да шо юртда оьрде эсгерилген адамлар булан жыйын оьтгердик. Жыйынгъа къызны анасын чакъырдыкъ. Артда белгили болгъаны йимик, ол анасыны урушагъанына чыдамай экен, оьзю айрыча яшама сюе экен. Гьал дагъы такрарланса, анасы яшына бакъгъан ихтиярларындан магьрюм къалажакъ ва къызъяш да ич ишлер бёлюгюне гьисапгъа алынажакъ деп буварыв этилинди.

Къарланюртдагъы Муслим Давутовну атасы иче ва бир керен ону гюнагьындан уью де яллагъан. Атасы больницагъа тюшген, яш буса янгыз орамда къалгъан. Бизин касбучулар шоссагьатында билим берив управление булан гьакълашып, 12 йыллыкъ яшны интернатгъа салды. Бизин къуллукъчулар ерли администрация булан бирликде уьйлерин ярашдырды ва оьзлени кёмеги булан шонда яшама болагъан кюйде гьазирледилер. Гьали де яш интернатда, каникулларда атасыны янына геле.

Булай мисаллар кёп бар.

–Мен ойлашагъан кюйде, къыйынлы гьалда яшайгъан агьлюлени гьисабына аталары законсуз савутлангъан гючлени сыдыраларына гирип оьлген агьлюлер де гире. Сизге шолар булан да ишлеме тюшеми?

–Дагъыстанда «Защита» деген чараны юрютмек учун план къабул этилинген. Шогъар гёре бизин центрны касбучулары сен эсгерген агьлюлени яшав гьалын тергей, яшланы савлугъу нечик ва не булан машгъул экенин язып ала. Шолайлыкъда, аталары законсуз кюйде савутлангъан гючлени сыдыраларына гирип оьлген 42 агьлюню ва шоларда яшайгъан 102 яшны гьалын биле. Дагъы да, районда аталары жинаятчы уьюрлер болуп тургъангъа гёре туснакъгъа тюшгенлени агьлюлери булан да иш гёребиз. Олар районда 53 агьлю бар, шоларда да 129 яш тарбиялана. Къошуп айтсакъ, аталарыны ёлуна тюшме багъыйлы 170 яш бизин, медицина къуллукъчуланы, администрацияны террорчулукъгъа къаршы комиссиясыны ва ич ишлер бёлюгюню тергевюню тюбюнде. Гьар бёлюк оьзюню ишин кюте.

Аслу гьалда тувулунгъан масъалаланы алдын алыв ишлер гьакъылбалыкъ болмагъан яшлар булан юрюлме герек. Шо яндан алгъанда, Хасавюрт район администрацияны гьакъылбалыкъ болмагъан яшлагъа къарайгъан ва оланы ихтиярларын якълайгъан бёлюкню баш касбусучу Найида Камилова, Хасавюрт район прокурорну кёмекчиси Марат Османов, районну ич ишлер бёлюгюню гьакъылбалыкъ болмагъан яшланы ишине къарайгъан бёлюгюню къуллукъчулары Тиномагьаммат Магьамматов, Айханым Бартиева, Ваха Агьматханов, бизин центрны бёлюгюню заведующийи Гуля Гьажиева, касбучулар К.Иналова ва В.Дагьирова кёп иш юрютелер. Олар янгыз ёлугъувлагъа барып къалмай, центрда оьтгерилеген тюрлю-тюрлю конкурсларда, байрамлагъа багъышлангъан чараларда ортакъчылыкъ этелер. Яшлар оланы оьзлени адамлары йимик гёрелер, шо буса оланы гьалын билме кёмек эте.

Биз райондагъы гьалны барын да тюзлегенбиз ва билебиз деп айтма болмайман. Этилген ишлер кёп, этилме гереклери дагъы да кёп. Аталары туснакъдан къайтгъан, ичеген, бир ерде де ишлемейген ва яшлагъа гелеген акъчагъа яшайгъан, ата-аналары тюрлю-тюрлю аврувлардан авруйгъан агьлюлер булан да ишлеме герекбиз. Шолар да бизде гьисапгъа алынгъан.

–Тарбия ишни неден башлама герек деп эсинге геле?

–Агьлюде низам болмаса, дагъы да генглешдирип айтсам, атаны ва ананы аралыкълары арив болмаса, шо агьлюдеги яшлар толу тарбия алмай. Гьали алда йимик тиштайпалар къыйынлыкълагъа чыдамай. Уьстевюне, эри бир ерде де ишлемей буса, ишлесе де, уьюне ичеген ёлдашларын гелтирип, сонг агьлюсю булан эрише буса, тиштайпа чыдамай. Ол айырыла ва оьзю яшав къурма башлай. Ол къыйналып да, эки ишде ишлеп де, яшланы оьсдюрежек. Яшлар атасыз къалгъаны аз йимик, даим ишлеп турагъан анасын да гёрмей деме ярай. Шону учун да биз агьлю аралыкъланы беклешдирмек учун да иш гёрме герекбиз. Бёлюкню психологлары 3 ва артыкъ яшы бар агьлюлеге кёп къатнай.

Гетген йылны ахырында агьлюню ва яшланы ишлерине къарайгъан бёлюкню касбучулары – психолог, юрист, социальный педагог гьисапгъа алынгъан Мухтар Алинчиевни агьлюсюнде болдулар. Бу агьлю къурулуп битмеген уьйлерде яшай, яшав гьалы бек осал. Агьлюде 7 яшы бар. Булар яшайгъан ерге документлери этилинмеген болгъан, яшланы бирисини де медицина полислери ёкъ. Касбучулар шоланы онгарма кёмек этди. 

Яшланы бирисин школагъа онгардыкъ, экевюн Яхсайдагъы интернатгъа салдыкъ. Къатыны ва эри булан айрыча лакъырлашывлар этилинди. Къатыны яшлагъа къарай, эри де юртда тюшген ишлени этип гюнлюкге къазанып яшайлар. Шо уллу агьлюге азлыкъ эте. Биз центрдан болагъан сурсат ва опуракълар берип де шо агьлюге гьар заман кёмек этебиз. Чакъда-чакъда барып яшав гьалын тергеп турабыз.

Гьали соравунга жавап бере туруп, бары да зат агьлюден башлана деп айтма сюемен. Агьлюде парахатлыкъ, низам, толумлукъ болса, яш толу кюйде оьсе. Етишмейген яда ата-ананы бириси ёкъ агьлюде оьссе, яшны гьакъылы да, хасияты да, яшавгъа къарайгъан кюю де башгъа бола. Олар герти яшавгъа гьазир болмайлар. Шону учун да бизин центрны агьлюге ва яшлагъа къарайгъан бёлюгюне гьали де этме герек кёп иш бар.