Четверг, 10.05.2018г. — «ЁЛДАШ».

Хасавюрт бойдан Уллу Ватан давгъа 11 мингден де артыкъ адам чакъырылгъан. Шолардан 750-вю – Эндирейден гетген. Сав яда яраланып шоланы уьчден бир пайы тюгюл къайтмагъан. Демек, 251 адам къайтып, оланы бириси Шагьболат Бийболатович Индырчиев эди. Ол да гетген йыл октябрни 13-нде гечинди. Гьали юртда давгъа чакъырылгъан ва шонда ортакъчылыкъ этген адамлардан бирев де къалмады.

Бир асгербашчы да айтгъанлай: «Ахырынчы солдат гёмюлмей туруп, дав битгенге гьисап этилмей». Шолай буса Эндирей учун дав битди деме яраймы? Балики ярайдыр. Тек давда къанын-жанын аямагъан эргишилени игитлигин бир заманда да халкъ унутмас. Бир юртдан беш йылны ичинде 500 эргиши кемимек – кёп уллу къайгъы. Оланы гьарисини бир ою, бир хыялы болгъандыр. Ойлары оюлгъан, хыяллары хум-хуват болгъан. Оьлгенлерден 300 адамны гьакъында аз-маз маълуматлар бар буса да, 200-ге ювугъуну гьакъында бир сёз де ёкъ. Олар белгисиз тас болгъан деме ярай.

Уллу Ватан давда ортакъчылыкъ этген ва савгъатлагъа ес болгъанлар аз тюгюл. «Днепрни Игити» Рашитхан Давутовну Къызыл Юлдуз ордени болгъан. Эсгерилген игитлиги учун ол Ленинни орденине гёрсетилген, тек берилмеген. Танкы биринчилей Берлинге гирген Бадюр Къанаматов ва яхшы дав этген Абулай Алиев де «Совет Союзуну Игити» деген оьр атгъа гёрсетилген, тек бир себеплеге гёре савгъатлар берилмеген. Алихан Алиханов, Устархан Вазирханов, Къайырхан Атуев Къызыл Юлдуз орденлер булан савгъатлангъан. Дав этген, тек айтардай савгъатлар берилмей къалгъанлар да 5 йыл давну ичинде тургъан ва буйрукъланы кютюп гелген. Оланы бириси буса – юртну «ахырынчы солдаты» Шагьболат Индырчиев.

Дав башлангъанда Шагьболат, юртдагъы етти йыллыкъ школаны да битдирип, Хасавюртдагъы педагогика училищеде охуйгъан замангъа къаршы бола. Ол башгъа студентлер булан бирге фронтгъа гёнгюллю кюйде барма арза да яза, тек 18 йыл битмеген яшланы военкомат къайтарып уьйлерине йибере. Ол тенглилери булан ерли колхозда фронт учун юрюлеген ишлерде актив кюйде ортакъчылыкъ эте.

Яй вакътини ичинде совет асгерлени чайып чыгъабыз ва къыш болгъанча тахшагьарны алабыз деп урунгъан немис асгерлер Москваны тюбюнде сюрюне. Немислени черивлерини бир бёлюгю буса Бакюню нап батагъаларына гьитине. Дагъыстанны темиркъазыкъ-гюнтувуш боюнда немислеге къаршы къурулуш ишлер юрюле. Гьар юртдан жумалар-айлар булан къалып, немис танклар чапгъын этер йимик бойда татавуллар къазыв башлана. Гьар юртдан жумалар-айлар булан дегенлей шо бойларда кёп иш этиле. Шоларда да Шагьболат кёп керенлер ортакъчылыкъ этген.

Сталинградны боюнда тийген къапас немислени артгъа ташлай ва эс тапмагъа къоймай, совет асгер оланы артынъерли къувма башлай. Шо бойда немис армияны фельдмаршалы Паулюс асгери булан къолгъа тюше. Дав майданда буса оланы минглер булан адамы да оьле.

Муна шо вакътиде 19 йыллыкъ Шагьболат фронтгъа чыкъырыла. Башлап ону ва ёлдашларын Орджоникидзе шагьаргъа йибере ва шонда гьава-десант дивизиягъа сала. Булар шонда парашют булан атылма, тюрлю-тюрлю савутлардан атышма, ябушма ва душман елеген ерлеге ташлагъанда дав этме уьйрене. Башлапгъы заманда янгы чакъырылгъан жагьиллени артынъерли къачагъан, тек ер-ерде яхшы къаршылыкъ билдиреген немислеге дав этме сала.

Мени Шагьболат Бийболатович булан аралыгъым яхшы эди. Ол мени муаллимим де дюр эди. Гьали тептерлериме къарап, ону булан лакъыр этегендеги къолъязывларымны янгыдан охуйман. «Бир дав яхшы эсимде къалгъан, – дей эди Шагьболат Бийболатович. – Бизин асгер бёлюкню немислер чапгъын этме багъыйлы бойгъа салды. Шо Краснодар крайда эди. Бёлюкню командири мени 200 метрлер алгъа тергев болдурма йиберди. Мен сюйкелип, айтылгъан ерге етишдим ва онгайлы ерни сайладым. Арадан кёп гетмей, немислени агъачлыкъ бойда гезейген сюлдюрлери гёрюндю. Бара-бара олар агъачдан чыгъып, бизин бёлюк бар янгъа юрюме башлады. Мен сюйкелип бизинкилени янына етишип битгенче, немислер чапгъын этежекни билдим. Дагъы кюй ёкъ эди, мен олагъа багъып атышма башладым ва 2 немисни оьлтюрдюм. Тавушлагъа бизинкилер эс тапды ва немислеге къаршы атышып йибердилер. Эки де якъдан атышыв юрюле, мен ортада къалгъанман. Уьс­тюмден гюллелер, топлар явуп турду. Мен бир ойтан ер де табып, атышыв битгенче тымыйып къылдым.

Немислер шо бойдан чапгъын этме болмады, неге тюгюл олагъа дагъы да ариден топлар булан атышма башлады. Олар артгъа тартылды. Дав токъташгъанда командирим: «Индырчиев, савмусан?» – деп къычырды. Савман деп, сюйкеле туруп, оьзюбюзню асгерибиз турагъан ерге гелдим. Сонг биз немислерден къалгъан савутланы барын да жыйып алдыкъ. Магъа баракалла билдирилди…».

Ондан сонг да Шагьболат Индырчиев давну къыйынлы ёллары булан кёп юрюген, яралангъан ва къолай болуп, янгыдан давгъа тюшген.

1943-нчю йылда Шагьболат къуллукъ этеген асгер бёлюкню сувдан къайыкълар булан Керчге чыгъара. Шонда булар немислени къувалавда яхшы дав этелер. Шагьболат Бийболатович къуллукъ этеген бёлюк давлар эте туруп алгъа талпына. Шондагъы бир давда Шагьболатгъа кёп заман батмакълыкъда къалма тюше ва бир аягъын уьшюте. Госпитальда ятып чыкъгъан сонг, ону запасдагъы 212-нчи атышывчу полкуна йибере. Аягъы къолай болмай.

– Аягъым къолай болмай эди, – дей Шагьболат Индырчиев, шо гюнлени эсге ала туруп. – Бир гезик бек ач эдик. Бизге аш гелтирме чола болмай болгъандыр дагъы. Командирибизни тапшурувуна гёре, немислени лагерине чапгъын этдик ва оланы къувалап, ашама аш алдыкъ. Шо давдан сонг аягъым яман шишди, эки бармагъымны гесме де тюшдю.

Шо заманда Мурманск бойлар немислерден азат этилине ва шо бойдагъы заводлар ишге салынма башлай. 49-нчу дивизиядагъы 212-нчи полкуну яралыларын ва енгил сакъатларын темиркъазыкъ бойгъа йибере.

Бу полк Печенега шагьарны янында ерлеше ва никель чыгъарагъан   заводну сакълама башлай. Немислени самолётлары кёп гюч этген заводну ярашдырывда есир болгъан немислени къоллай. Полк­ну солдатларына шоланы сакъламакъ борч этилип салына. Шо бойдагъы маъдан чыгъарагъан шахтаны сакълав да булагъа тапшурула.

Дав битгенче Шагьболат Индырчиев 2012-нчи полкда къуллукъ этип тура. Уьюне 1947-нчи йылда къайта ва бираз заман колхозда ишлеп, педагогика училищеде бёлюнген охувун давам эте.

Ол юртдагъы башлапгъы класланы муаллими болуп ишлеп турагъан кюйде 1971-нчи йылда Дагъыстан пачалыкъ университетни филология факультетин де битдире.

Шагьболат Бийболатович 1963-нчю йылдан 1988-нчи йыл болгъанча Эндирейдеги школада орус ва ана тиллени муаллими болуп ишледи. Шо йылда ол школадан тайды.

Муаллим болуп ишлейген заманында ол школадагъы китапхананы да юрютдю. Ол заманда бир бизге дарс берсе тюгюл, мен ону гьакъында айтардай билмей эдим.

Китаплар алма баргъанда, ону булан хабарлай туруп, кёп заман къала эдим. Айтагъаным, ону магъа янашыву арив экенге буса ярай, мен 8-10-нчу класларда охуйгъан йылланы ичинде школа китапханадагъы китапланы кёбюсюн охудум. Шо вакътилерде Шагьболат Бийболатович заман-заманда ерли «Дружба» газетге гиччи макъалалар да яза эди. Мени де шо йылларда ону-муну язагъан заманым эди. Айтагъаным, лакъыр этме зат табыла эди.

Йыллар гетип, мен «Къумукъ тюз» газетге ишге чыкъгъанда, огъар тилеп, ажам язывда язылгъан кёп-кёп алдынъерлиги хабарланы къумукъ тилге гёчюртдюрдюм. Ол газетге арив шиърулар да йиберип турду.

Шагьболат Бийболатович уллу чагъына да къарамайлы, кёп охуй эди. Бир вакъти ону уллу уланы да Бийболат бизде ишлей эди. Огъар: «Къурдашым нете?» – деп сорайман. «Географияны уьйрене», – дегенде, бек тамаша болдум. Огъар географиядан не сорав берсенг де, не пачалыкъны гьакъында сорасанг да, нечакъы топурагъы бар, нечакъы адам яшай, нечик шагьарлары бар, демек, бары да затны чачмай-тёкмей айта эди. Ол артдагъы йылларда гёрмейген болуп къалды. Заман-заманда янына барсакъ, сююнюп оьлме аз къала эди. Оьзю дав этген йылланы гьакъында шиъру да язгъан эди, шону мандолина согъуп, йырлап да къоя. Ол савлугъуна кант этмей эди, тек гёзлери гёрмейгенге бек талчыгъа эди.

Юрт школаны охувчулары булан ёлугъувлары да кёп болду. Кёп сююп дав йыллары гьакъда хабарлап, яшланы патриот ругьда тарбиялавда къошуму да аслам эди. Ол оьзю де школаны янында яшай эди.

Шагьболат Индырчиев 1954-нчю йылда Дадайны къызы Кабахан булан къошулгъан ва татывлу агьлю къургъан. Кабахан булан ол бирге 62 йыл яшады. Кабахан, узакъ аврумай, гетген йыл гечинди .Кабахан булан 8 авлет оьсдюрдю. Бары да уьйлю-эшикли, оланы да 30-дан да артыкъ яшлары ва яшларыны яшлары бар. Яшлары да, оланы яшлары да тюрлю-тюрлю ерлерде ишлейлер.

Мен бир гюн Ичичали юртну башчысы Вашалав Шагьитов булан лакъыр эте туруп, дав йыллагъа чыкъдыкъ. Оланы юртундан давда 17 адам ортакъчылыкъ этген ва бешевю сав къайтгъан. Ол Эндирейден 750 адам ортакъчылыкъ этген дегенде, бек тамаша болду. Шо йылларда эсгерилген санав оланы юртуну яртысы чакъы бола. Эгер де дав болмай, шонча эргишибиз агьлюлер де къуруп яшагъан буса, юртубуз дагъы да уллу болар эди.

Шагьболат Индырчиев Эндирейде давдан къайтгъан 251 ветерандан ахырынчысы эди. Ону да гёмдюк. Авлетлерине ва бары да дос-къардашына: «Аллагь рагьмат этсин, жаны женнетде болсун!» – деме сюебиз.