ЮНЕСКО-ну къарарына гёре, 2000-нчи йылдан берли дюнья оьлчевде ана тиллени гюню оьтгериле. Йылны экинчи айына гелеген шо байрамны бары да дегенлей школаларда оьтгере. Шо чараларда тилни масъалалары булан бирге, маданиятны ва адабиятны гьакъында да айтыла.
Оьтген жумада Хасавюрт районну Боташюрт орта школасында да ана тиллеге багъышлангъан чара оьтгерилди. Ананы сютю булан бизге гелеген тилни гьакъында лакъыр этмеге язывчулар, шаирлер, журналистлер ва Къумукъ театрны артистлери де чакъырылгъан эди.
– Къайсы миллет учун да тил инг де уллу ва агьамиятлы масъала деп гьисаплайман, – дей, чараны ача туруп, ерли маданият центрны методисти Маржан Вазирова. – Тил болмаса, миллет де болмай. Дюньяда яшайгъан гьар миллетни оьз тили, языву, тарихи, адатлары, гийимлери, оьз маданияты ва адабияты бар. Къумукъ миллет де шоланы арасында айрыча ер тута. 2010-нчу йылда оьтгерилген адамланы гьисабын алывгъа гёре къумукълар ярым миллиондан да артгъан. Тек олар тилин билеген кюй нечик экен? Бизин шо талчыкъдырмай къоймай. Бугюнгю ёлугъувда да шо масъаланы айланасында пикрулар болар деп этиле.
– Ана тил – юрекни ярыгъы, гьар миллетни адатлары, маданияты ва адабияты да оьзюню ана тилинден таба геле, – дей «Ёлдаш» газетни мухбири Абдулманап Гьамзаев. – Бизин газет шо ёлда кёп иш эте. Газетге тил масъалагъа багъышлангъан макъалалар салынмайгъан номер ёкъ деме ярай. «Дёгерек столлар» оьтгериле, алимлер булан пикру алышдырывлар бола.
Ана тиллерибизни гьалы йылдан-йылгъа къыйын бола. Яшёрюмлени тилине тынгласа, яртысы – орус сёзлер. Шону учун да тил масъаланы агьлюден башласа яхшы. Ана тилдеги газетлеге ва журналлагъа язылма герек, театрлагъа барма герек. Боташюртда гьар йыл «Ёлдаш» газетни 70-ге ювукъ адам ала. Шо яхшы.
– Тарихге гёз къаратсакъ, сав Азия, сав Европа къумукъ тил булан сёйлейген заманлар да болгъан, – дей Россияны язывчуларыны союзуну члени Къалсын Акъгёзов. – Шо шагьарланы, ерлени атларына къарасанг да белгили бола. Тек бугюнлерде бизин гьалыбыз къувунлу. Бизинки тюгюл, башгъа миллетленики де шолай. Тек олар биз тилибизни де, адабиятыбызны да, маданиятыбызны да, къылыгъыбызны да шулай юрютюп болагъангъа тамаша болалар. Олар бизин адатларыбыздан ва маданиятыбыздан кёп зат да алгъанлар. Бизин къумукъ ругьубуз бар, тек орус тилни алгъа салып, ана тиллени артгъа салагъаныбыз англашылмай.
–Мен сизге 60 миллион санавдагъы тюрк халкъдан къайнар саламлар алып гелгенмен, – дей «Тангчолпан» журналны редактору Супиянат Мамаева. – Гьали бираз алда мен, «Ёлдаш» газетни баш редактору К. Алиев, Къумукъ театрны директору С. Тулпаров, театрны режиссёру, къумукъ йырланы да уста йырлайгъан О. Ибрагьимов булан Тюркияда болдукъ. Олар бизден, бизин тилден сююнеген кюй, бизин сюеген кюй – уллу иш зат. Биз Тюркияда къумукъча сёйлеп турдукъ, тек оланы тилине де тюрлю-тюрлю миллетлени сёзлери къошулгъан.
Тюркияда Зайналабит Батырмурзаевни 120 йыллыгъын да оьтгердик. Ол 16 йыл болагъанда: «Бир журнал яда газет ачма яхшы эди», – деп язгъан кагъызларын охуп тамаша боласан. Яшлай тутуп ол сёзню халкъгъа нечик етишдирейик, маълумат къурал ачсакъ, шонда ишлеме кимни чакъырайыкъ деп ойлаша болгъан. Шолай уланлар эркинлик учун ябушуп гелсе де, тилин де, элин де якълап тургъан.
Шолай да, шо гюн тилни гьакъында Дагъыстанны ат къазангъан артисткасы Зугьра Межитова, «Къумукъ тюз» газетни баш редактору Гёгюрчюн Атаева, шо газетни мухбири Магьаррам Алимгьажиев, ерли шаир Нургьат Керимова, Боташюрт орта школаны директору Зайгьинат Умарова, шо школада ана тиллени дарсларын береген муаллим Салмахан Тулпарова, юртдагъы китапхананы заведующийи Саният Айтекова оьзлени ойларын айтдылар. Школаны 8-нчи класыны охувчулары Анвар Гьажиевни, Магьаммат Атабаевни, Бадрутдин Магьамматовну, Агьмат Жачаевни шиъруларын охудулар, оланы сёзлерине язылгъан йырланы йырладылар. Школаны муаллими Аминат Алибиева М. Адилхановну «Гелин булангъы лакъыр» деген шиърусун охуп да къаравчуланы таза къувандырды.
Биз алда орусча шагьаргъа барсакъ сёйлей эдик, – дей «Ёлдаш» газетни оьз мухбири Гебек Къонакъбиев. – Школада дарслар да аз болса, шонда да айтардай къасткъылып охумаса, олар бара-бара ана тилде хатасыз язып чы нечик де, гьатта охуп да болмаслар.
Шону учун да, ожакъда ана тилде сёйлеме герек. Къумукъ газет-журналлагъа язылма тарыкъ. Ана тиллени юрютеген гьар муаллимни, дарсына «Ёлдаш» газетни алып барып, шону ичиндеги макъалаланы гиччирек гёзден гечирме ким къоймай? Шону ичинде дарс этме чакъы материал бар чы. Неге ярамай дарсларда «Тангчолпан» ва «Къарчыгъа» журналлардан маълуматлар алмагъа?
Балики, бизин башлап этмеге герек башгъа масъалаларыбыз бардыр? Тек осаллашып барагъан тилингни ожакъда сёйлемекден артыкъ масъала боламы? Эгер де масъалагъа генг оьлчевде къарамаса, мисал учун, пачалыкъны янындан якълав да болмаса, гиччи аз санавлу тиллерин гележек 50-100 йылдан уллу миллетлени тиллери хортма йимик ютуп къоймакълыкъ бар. Тили ёкъ болгъан халкъ да ёкъ бола деп негьакъ айтылмай…
А. Гьамзаев.
