ТОПУРАКЪ – МЮЛК
масъалаланы айланасында
Ортакъ мал, ортакъ байлыкъ…
Гючден салгъан гёзню нюрю болмас. Коллектив хозяйстволаны гележеги де шолай болду, колхозлар-совхозлар болмагъандай ёкъланды. Советлер кётюр болуп тозулма башлагъанда зор уьлкебизни халкъларыны умуми гьаракаты булан болдурулгъан ортакъ мал ва ортакъ байлыкълар да еси ёкъну бёрю ашар деген кюйде, талавургъа тюшдю. Къазанчдан гёзю-къарны тоймайгъан сутурбийлер гьасили, демократия тюрленивлеге къуллукъ этеген болуп, гьакъыкъатда айлана ягъыбыздагъы уллу майданлардагъы топуракълагъа, 70 йыллардан да къолай заманны ичинде топлангъан мал-матагьгъа ес болмагъа белсенди. Шолайлыкъда, халкъны башын-гёзюн чырмап пайлангъан ваучерлерибиз де хортмаланы-олигархланы пайдасына айланды.
Оьтген асруну къыйывсуз 90-нынчы йылларында тенг ихтиярлы ватандаш жамиятгъа харлы халкъ яшавну онгайлы къуллукъларындан, лап да тарыкълы маллардан магьрюм къалды. Айлана якъдагъы къытлыкъ къыставуллу гьалланы тувдурду. Бузма тынч, тизме къыйын. Шо да бизин гьалиги яшавубузну сынавунда ачыкъ болуп гёрюне. Топуракъ ва муниципал реформалар ерлерде чаналай, биревлени пайдасына «ишлей».
Биревлеге садагъа, оьзгелеге къадагъа…
Дагъысын айтмагъанда, асрулар боюнда Дагъыстанны темиркъазыкъ боюндагъы минглер булангъы гектарлардагъы авлакълар къышлав къотанлардагъы гьайван-малны сакъламакъ учун отлавлукълар гьисапда къолланып гелген эди. Ижара болжаллары 60-80 йыллар алда битгенине де къарамайлы гьали де шо отлавлукъларда язы-къышы булан тав районланы гьайван-малы отлап тура. Ерли хакъланы, муниципал къурулувларыны къоллавунда гьайван-мал сакъламагъа юрт хозяйство топуракълар ёкъ. Муна шо саялы да, тюзлюк бойдагъы отлавлукъларда чакъда-чакъда къыставуллу гьаллар тувулунагъаны гьакъда да айрыча эсгермеге тюше.
Тек не этерсен гёчювюл гьайванчылыкъны талаплары учун къоллана деген себеплер булан республика есликдеги отлавлукълар колхоз-совхозлар тозулгъанына да къарамайлы янгыдан гьисапгъа алынмай къалып тура. Шолайлыкъда, гёчювюл гьайванчылыкъны топуракъларындан кимлер ва не учун пайдаланагъаны белгисиз. Толу кюйде инвентаризациядан чыкъмай ижарагъа берилген авлакъланы дазулары токъташдырылмагъан. Башалман кюйде гёчювюл бойдагъы отлавлукъларда амалгъа гелген 200-ге ювукъ юртлагъа да хас статус берилмеген. Гьакъыкъатда шонда орунлашма амыракъланы яшавлукъ-экономика масъалалары, къуллукълары, нечик де тергевсюз къалмай, гьар тюрлю онгайлыкълар болдурула.
Ишге байлавлу болуп сапар чыкъгъанда тюзлюк бойдагъы районларыбызда чакъда-чакъда бизге де ерли ватандашлар булан яшав-туруш масъалалагъа байлавлу болуп гьакълашмагъа тюше.
– Биревлеге садагъа, оьзгелеге къадагъа деген кюйде, топуракъ-мюлк аралыкъланы айланасында тувулунагъан чет масъалаланы ёрукълашдырыв ишде ерли халкъланы талаплары гьисапгъа алынмайгъаны ичингбушдура, – деди бизин булангъы лакъырлашывунда Бабаюрт райондагъы 1 номерли Львовское юртда арт вакътилерде къурулгъан юрт хозяйство производство кооперативни башчысы Мухтарали Адильханов. – Бизин юртну кюрчю-сюндеги кооперативни къоллавундагъы топуракълар толу 1 минг гектаргъа да етишмей. Законсуз кюйде къурулгъан юртланы кюрчюсюнде бир-нече адам гьисапгъа алынгъан кооперативлер буса 10 минглер булангъы гектарлардагъы отлавлукъланы сюйген кюйде къоллап байына. Уьстевюне, тышдан гелгенлер айлана якъдагъы экология гьалны бузукълашдыра, тюзлюкдеги топуракъ байлыкъларыбызны заралландыра.
Гертиден де, биревлеге садагъа, оьзгелеге къадагъа деген кюй бола. Гьечден геч де къолай деген кюйде, ДР-ни Башчысы Сергей Меликовну сиптечилиги булан 1 номерли Львовское юртда бу йыл янгы школа къурулуп пайдаландырывгъа берилди. Айтмагъа сюегенибиз, тек гёчювюл гьайванчылыкъны топуракъларында бюджет маялагъа, шолай да пачалыкъ программалагъа гёре законсуз кюйде къурулгъан юртларда яшавлукъ-экономика агьамияты булангъы къурулагъан объектлени пайдавландырывгъа берив давам этилинегени англашылмай. Шо гьакъда пачалыкъ яшавлукъ инспекцияны Дагъыстанда иш гёреген баш инспектору Сергей Касьянов да гьали-гьалилерде «Дагъыстан» деген маълумат агентлигинде республикабызны журналистлери булан оьтгерилген прес-конференциясында ачыкъдан эсгерди.
– Топуракъ байлыкъларыбызны ва пачалыкъны мюлкюнден асувлу кюйде пайдаланмагъа топуракъ ва муниципал реформаланы чаналайгъаны имканлыкъ бермей, – деди Сергей Владимирович. – Муна шо саялы да, законлагъа гьюрмет етишмейгенлигини себебинден адамланы яшав-турушуна, аманлыгъына къоркъунчлукъ тувулуна. Законсуз къурулгъан юртларда табии газ ягъарлыкъдан, электрик токдан ва шолай да сувдан пайдаланагъанлар хатабалагьгъа тюшюп тас этивлеге тарыса, оланы аманлыгъы учун ким жавап бережеги белгисиз, шо бизге де къарангы.
Асув бермесе, ойлашдыра
Гьали-гьалилерде Дагъыстанны Гьукуматыны янында оьтгерилген жыйында республикабызны топуракъ байлыкъларыны ва шолай да пачалыкъны мал-матагьыны-мюлкюню асувлу кюйде къоллавуну масъаласына байлавлу болуп гьакълашыв юрюлдю. Неге десегиз, топуракъдан ва топуракъдагъы пачалыкъны мюлкюнден «пайдаланагъан-ланы» янашывуна байлавлу артдагъы йылларда айлана ягъыбызда кёп разисизликлер къаршылаша.
Базар аралыкълар оьмюр сюреген девюрде, пачалыкъ есликдеги топуракъланы, шолай да мюлкню къурумлагъа ва айрыча адамлагъа берип приватизациялашдырывгъа байлавлу масъалаланы ёрукълашдырыв да четимлеше. Дагъыстанны бюджетине тюшеген гелимлер де тёбен даражада къалып тура. Мисал учун айтгъанда, оьтген йылда пачалыкъ мюлкню айрыча есликге беривню токъташдырылгъан планы толу 80 процентге де яшавгъа чыгъарылмай йырылды. Ким гюнагьлы?
Топуракъ байлыкъларыбызны къыйынлы къысматына бакъгъан якъда толу ва асувлу кюйде къолламакъ учун тергев етишмей. Оьзюнде кёп миллетлер яшайгъан Дагъыстанда топуракъланы айрыча есликге беривню масъаласына, озокъда, алгъасавлукъгъа ёл берип янашмагъа тюшмей. Бир нече йыллар алда, шо гьакъда сёз чыкъгъанда, бизин республикабыздагъы къыставуллу гьалны гьисапгъа алып, Къумукъ жамиятланы жыйыныны ортакъчылары да топуракъланы айрыча есликге беривню законуну къабул этивге къаршылыгъын, рази тюгюллюгюн билдирди. Неге тюгюл де, бир башлап республика ва муниципал къурулувланы есликдеги топуракъларыны майданларыны оьлчевлерин закон ёлунда токъташдырмагъа ва дазуларын мекенлешдирмеге тарыкъ бола. Шо масъала ёрукъгъа тюшмей туруп топуракъдан ва ижара гьакълардан гьар тюрлю бюджетлеге гелеген налогланы жыймагъа четим болажакъ. Республика еслигиндеги гёчювюл гьайванчылыкъны топуракъларында тувулунгъан гьал да бизин пикрубузну гьакълыгъын ачыкъдан ташдыра.
Республика есликде асув бермей сакъланагъан топуракъланы, пачалыкъ мал-матагьыны ерли муниципал къурулувларына гёчюрюв агьамиятлы. Пачалыкъ мюлкюн приватизациялашдырывну – айрыча адамлагъа, къурумлагъа ва далапчылыкъ булан машгъул болагъан тайпалагъа бермеге гереги англашыла. Шо гьакъда ДР-ни Халкъ Жыйынында къабул этилинген закон проектден сонг республикабызны мюлк ва топуракъ байлыкъларыны масъалаларына къарайгъан министерлигини гьаракаты булан республика есликден муниципал къурулувларына савлай Дагъыстанда 130-гъа ювукъ яшавлукъ агьамияты булангъы объектлер берилген. Шо да ерли гьакимлик къурулувларына къоллавчуланы талапларын яшавгъа чыгъармагъа имканлыкълар ярата.
– Муниципал къурулувларында орта ва увакъ далапчылыкъ булан машгъул болагъан ерли адамлагъа топуракъ пайлагъа ва шолай да топуракъдагъы мал-матагьдан пайдаланмагъа биринчилей кёмек бол-дурмагъа тарыкъ, – дей ДР-ни топуракъ ва мал-матагь байлыкъларыны министри Завур Эминов. – Гетген йыл далапчылагъа 30-гъа ювукъ объект енгилликлер этилип тапшурулгъаны гьакъда айрыча эсгерме тюше. ГУП-ланы къысматы гьакъында сёз юрюлегени 20 йыллардан къолай заман оьтген. Айтагъаным, гележекде пачалыкъ унитар предприятиелени еслигин-деги топуракълар ва пачалыкъ есликдеги мюлкю еринде увакъ ва орта далапчылыкъ булан мшгъул болма муштарлылагъа тапшурулса, хайыр тышгъа гетмей, гележекде бюджетлер учун асувлу болажагъы шекликни тувдурмай.
Гертиден де, еси ёкъну бёрю ашар деген кюйде къоймай, бизин республикабызда топуракъ байлыкъларыбызны ва пачалыкъ есликдеги мал-матагьны асувлу кюйде къолламакъ учун базар девюрде тувулунгъан четим гьаллардан гьасил чыгъарып иш гёрсек тас этивлер аз, гележегибизге хайырлы болур.
Къ. КЪАРАЕВ.
