Январ (аювятгъан) йылны биринчи айы ва къышны ортасы гьисапда белгили. Буса да, уллу чиллени гюнлеринде юрт хозяйство къуллукъчулагъа эки оьгюзюм аранда, не къайгъым бар боранда деп къабан тынглавгъа бойсынып токътамагъа тюшмей.
Къышда да парахат турмай, заманны гьар сагьатын асувлу кюйде къоллайгъанлагъа язбашда авлакъ ишлени къыставуллу гюнлеринде бар имканлыкълардан пайдаланмагъа рагьат болажакъ. Шону гьисапгъа алып, бавчулар, юзюмчюлер ва авлакъчылар алдан берли топлангъан сынавгъа арт бермейли бажарывлу кюйде пайдаланса, гележеги учун асувлу болажагъы шекликни тувдурмай.
Гертиден де, не чачсанг, шону аларсан деген пайдалы насигьатгъа тергевлю янашып, бугюнлерден тутуп язлыкъланы чачывгъа сайламлы урлукъланы болдурмакъ учун тийишли чараланы гёрсек, гележекде тас этивлени алдын алма тынч болур.
Дагъыстанны тюзлюк ва тавтюп бойдагъы районларында юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъларыбызны 80 процентге ювукъ майданлары ерлешген. Топуракъ пайларыбызны имканлыкъларын къолдан чыгъармайлы мердешли юрт хозяйство тармакъларыбыздан мол тюшюмлер къайтармакъ учун ерли шартларда сыналгъан урлукъланы, тереклени ва борлаланы пайдаландырыв агьамиятлы.
Чачывгъа тарыкълы урлукъланы, орнатылынагъан тереклени, борлаланы зараллы аврувлардан ва зиянлы жанлардан къоруп сакъламакъ учун аманлыкъны чараларын гёрмеге тюше. Бир йыллыкъ оьсюмлюклени урлукъларын бавукълукъдан сакълайгъанда йимик, тереклени ва борлаланы да сувукъдан, зиянлы жанлардан къорума таклиф этилине. Сонг да, урлукъланы бузулмасын учун кагъыз ва къумач дорбалагъа тёшеп, бегетип, уьстюне тийишли язывларын да этип салсакъ, озокъда, къоллайгъанда тарыкъсыз четимликлер тувулунмажакъ.
Чачывгъа урлукъланы гьар ким оьз имканлыкъларына гёре гьазирлемеге муштарлы бола. Болмаса, хас тюкенлерден сатып алагъанда къоллав болжалларына ва сан янына тергевлю кюйде янашмагъа, таныш болмагъа таклиф этилине.
Къазыв, сюрюв ишлер давам этилине
Гюзкъышлыкъ авлакъ ишлени оьтгеривде къазывгъа ва сюрювге айрыча агьамият бериле. Шогъар байлавлу агротехника чараланы оьтгерегенде топлангъан сынавну талапларына жаваплы янашмагъа тарыкъ.
Язбашны алдында къазылгъан ва сюрюлген майданларда топуракъны тюбюнде сыйынагъан зараллы жанланы къышдан чыгъывуна чатакъ салына. Сонг да, сюрюлген ва къазылгъан ерлерде топуракъ бузлап йиберилген сонг сыкъ ва ари де бери де эшеген еллеге чыдамлы бола, югъунчлу маддаларын учурмай. Къазывну ва сюрювню сырлары теренде деп де негьакъ айтылмай. Айтмагъа сюегеник, юрт хозяйство топуракъларыбызны имканлыкъларын къолдан чыгъармайлы, эсибизни тас этмейли еси де, къуллукъчусу да болуп ишлетмеге уьйренейик.
Тазалыкъны болдурув — аманлыкъны баш шарты. Шону учун топуракъда йимик зараллы жанлар ва зиянлы аврувлар яралангъан яда буса къуругъан тереклерден, уьлкюлерден ва тюпгючлерден де яйылмагъа имканлы. Шону учун къазыв ишлени юрютюв булан янаша бав-бахчаларда тазалыкъны болдурувну чараларын да оьтгермеге тюше. Уллу тереклени, борлаланы ярылгъан ерлериндеги бузулгъан къабукъларындан тазалап дарман этив де яман аврувланы ва зараллы жанланы алдын алмагъа кёмек эте.
Кёп йыллыкъ емиш оьсюмлюклени азыгъындан, сувундан ва оьзге тюрлю урлукъларындан да магьрюм къоймайыкъ.
Чачывну ва орнатывну сырлары
Бир йыллыкъ бахча оьсюмлюклени даим бир ерде оьсдюрюп мол тюшюмлер алма четим бола. Шону учун заманда бир оланы ерлерин алышдырып оьсдюрювню къайдалары да пайдаландырыла. Къайсы оьсюмлюклени ерлери ва не заман алышдырылагъаны гьакъда толу кюйде маълумат Интернетден таба «Мени бавум» ва оьзге тюрлю хас сайтлардан тапмагъа бажарылажакъ.
Емиш тереклени орнатагъанда да урлукъ ва къумлу жураларын къошмай, бир-бирине ювукъда орнатмай башгъа-башгъа сыдралар этип оьсдюрмесек оланы чечеклери жутлашагъан заманда бир-бирине четимликлер тувдурма бола. Шо гьакъда унутмагъа тюшмей. Алдан берли бизин ата-бабаларыбыз юзюм, баъли, алма, гьармут, кюреге ва оьзге журалы емиш бавланы айрыча участкаларында негьакъ оьсдюрмей болгъан. Айтмагъа сюегеним, гиччи топуракъ пайланы есилерине де емиш тереклени жураларына гёре айырып, бир-бирине ювукъ этип орнатса асувлу болажакъ. Шону учун гюз-къыш вакътилерде не ерде нени орнатмагъа, чачмагъа тюшегени гьакъда ойлашып, хасилеге гёз къаратып, план къуруп токъташмагъа къаст этигиз.
Къыш къышлыгъын этмей къоймас
Артдагъы йылларда Дагъыстанны тюздеги денгизбой топуракъларында къарлар кёп болмай. Явса да, узакъ ятмай. Буса да къыш къышлыгъын гёрсетмей къоймай. Муна шо саялы да январ ва февраль айларда тереклени ва борлаланы къыбла бойларда оьсдюрюлеген жураларын – инжирни, юзюмню, нарны, хурманы ва оьзгелерин тергевге алып сувукъдан къорувну чараларын оьтгерив пайдалы болур. Сынавда борлаланы сувукъдан къоруп сакъламакъ учун топуракъны тюбюне басдырагъан къайдасы къоллана. Тереклени ва емиш уьлкюлени такъталар таяп, къамуш тёшеклер салып, ювургъанлар этип, яда буса плёнкалар булан чырмап, еллер бузмасын учун беклешдиреген къайдаларын да къолламагъа яражакъ.
Янгы орнатылынгъан тереклени еллерден къоруп сакъламкъ учун ер-ерге агъачлар къагъып авмасын учун тюзлеп тартып байламагъа тарыкъ болажакъ. Шо заман боюн-союн сиз ушатагъан кюйде кюйлемеге де рагьат болур.
Йыл йылгъа ошамай. Эгер де кёп къар явуп къалса, бавдан айланып таптасагъыз иримей узакъ заман сакъланажакъ. Биринчилей, шо топуракъны бавукълугъун сакълай ва экинчилей зараллы аврувланы ва зиянлы жанланы алдын алмагъа кёмек этежек.
Явгъан къарны тереклени тюплерине тёбе этегенлер де къаршылаша. Озокъда, шону да хайыры тиймей къалмай. Буса да, чакъ гючлю сувукълар, бузлавлар булан алышагъанда бек иссиден йимик, тереклени къабукълары сувукъдан да ярылмагъа имканлы. Шо саялы да къышны алдында ва язбашда тереклени бойларына акъ чапсакъ, зиянлы жанлар къабунмас ва къабукълары заралланмас. Тереклени бутакъларында ятгъан къарны чайкъап тюшюрмесек, тюшюм береген бюрлери де гечелер бузласа къоркъажакъ.
Чакъны гьалына байлавлу болагъан къуллукъланы билдиривлерине асасланып, озокъда, изну берилсе, бавларда ва юзюмлюклерде бутав ишлени оьтгермеге де яражакъ.
Рагьмулу янашма тюше
Жамиятны ичиндеги адамланы йимик, къушланы дюньясында табиатда да жанланы гьар тюрлю журалары къаршылаша. Шону учун кёп ва бир йыллыкъ оьсюмлюклени де йырткъычлардан къоруп сакълап, пайдасы тиеген къушлагъа рагьмулу янашып къуллукъ этмеге тюшежек. Неге десегиз, къушлар да бизин бав-бахчаларыбызны зараллы жанлардан сакъламагъа кёмек эте. Шону гьисапгъа алып, оьсюп гелеген яш наслугъа да къурдашларыбызгъа рагьмулу кюйде янашмагъа тюшегени гьакъда дарс берив агьамиятлы. Ер-ерге уялар, къонушлар гьазирлеп илип, азыкъ берип уьйретсек, сонггъу наслулар учун да пайдалы дарс болажагъына шеклик этмеге тюшмей.
Бирдагъы таклиф, къолланагъан алатланы къаравсуздан къырда ташлап къоймай, къоруп сакъламасакъ, къоллав болжаллары къолдан чыкъмас. Сонг да, къышлавгъа сакълангъан емишлени ерлешген ерлерин де тергевсюз къоймагъа ярамай, унутмай заралланагъанларын тайдырмагъа тарыкъ бола.
Гьазирлеген Къ. КЪАРАЕВ.
