(Башы алдагъы номерлерде)

Анкараны гёзел ерлерине къарай, ругьлана туруп шагьардан чыкъдыкъ. Шондан  Чанаккалеге, сонг Истанбулгъа ерли мезгилни арасында  ерлешген хыйлы белгили шагьарларындан оьтдюк: Эскишехерден, бизин булан да къатнайгъан къумукълар яшайгъан Бигадан, Болудан, Дюзджеден, Балыкесирден, Бурсадан ва оьзге шагьарларындан. Тюрклер –  бек къаны-гъывлу кюйде ишлеме сюеген загьматчы  халкъ. Бизде йимик топуракъланы бош кюйде къаравсуз къоймай. Ёлну узагъында бой тартгъан тарлавлагъа этеген къуллукъну гёрюп, дамагьым гелди. Гьабижай, гьар тюрлю бахча оьсюмлюк-лер чачып, бир чёбюн де къоймай, тап-таза сакълап, мол тюшюм алагъанындан сукъланмай боламысан. Бир якъда техника булан салам тайланы къыса эдилер. Башгъа якъда яшыллыкълар, тереклер, денгиз, ташлар-тавлар.

Гьасили, Чанаккалеге биз ахшам ашгъа етишдик. Бизин башыбызны тутуп айланагъан эр-къатын Яшар ва Асият Оз алданокъ ерли танышларына сёйлеп,  турагъан,  барагъан­ ерлерибизге байлавлу ма­съалаланы чечген эдилер. Шо  ахшам  автобусубузну алдына чыгъып, жагь, оьтесиз югюрюклю эргиши бизин гьайыбызны этип, чабып айланды. Къарагъан­докъ, тюркге ошамай, татарлымы экен деген ой гелди.

– Хошгелдигиз, – деп бизин булан илиякълы кюйде саламлашды. –Савболугъуз, хош болдукъ, –дедим. Оьзюне ювукъ сёзлени эшитгенде, шоссагьат сесленип: – Сен де тюркмисен? – Дюрмен, къумукъ тюрклеринденмен,–дедим. Ювукъ адамын гёргендей сююнюп: «Кёп арив, мен де къырым татарлыман», – деди. Бирдагъы бир къардаш халкъны вакилин гёргенде, мени юрегим де шагьдай болду.

Эрол Гюнайдын – отс­тавкадагъы асгер къул­­лукъ­чу, гьали буса Къы­­рым ва  Добруджа та­тарланы маданият ва разилешив бирлешивюню (дернегини) президенти. Ол бек абурлу, танывлу, сав-саламатлы адам экени ондагъылар огъар исси янашагъанындан  да гёрюне эди. Ол оьзю де Чанаккаледе яшай, таныш-билиши кёп, бары халкъ булан яхшы аралыкълары да  бар. Ону да бизге  хыйлы кёмеги тийди, гьар-бир масъаланы чечегенде шайлы къошуму болду.

Бизин бек тизив онгайлыкълары булангъы, янгы къонакъюйге ерлеш-дирдилер. Шонда биринчилей гиргенлерден биз болдукъ. Къонакъюйю-бюзню балкону бир якъдан Мармар, бирдагъы якъдан Эгей денгизлени къошагъан­ Дарданеллы богъазына бакъгъан эди. Гьавасыны тазасыны гьакъында суратламагъа сёзлерим де етишмей. Нече де исбайы ерлер бар экен дюньяда гьайран гёзелликлерден тоюп болмайсан. Къайда къарасанг, яшыллыкъ, тереклер, чечеклер, тавлар, сувлар. Бу бырынгъы античный девюрдеги греклени ерлери деп гьисаплана. О заманлар Абидос деп оланы аслу шагьары болгъан. 1352-нчи йыл Осман империясы чапгъын этип алгъандан сонг,  Чанаккале порт ерлешген курорт шагьар болуп токътай.

XVIII асруда мунда чыныдан савут-сабалар эте болгъанлар.  Бизге хабарлагъан кюйде, Чанаккале деген аты да шондан алынгъан.

Бу бизин сыйындыргъан къонакъюйде ишлейгенлер уьстюбюзде туруп дегенлей къуллукъ да этдилер, тазалыкъны да болдурдулар, ондагъы  нече тюрлю, татывлу ашы-сувуну гьакъында айрыча язма ярай.

Эртенинде бизин барыбыз да билеген,  дюньягъа айтылынгъан тарихи ерлерине алып бардылар. Айтагъаным, белгили бырынгъы греклени, античный девюрдеги Гомер деген язывчусу оьзюню «Илиада», «Одиссея» деген поэмаларында суратлагъан­ Троя шагьар, беклик  болгъан ерге элтдилер. Шонда  ону кюрчюлери, бир-бир тамлары, гьамамлары болгъан ерлери сакълангъан. Ону ташларыны уллусуна, къалынына къарап, бек гьайран болдукъ. Сонг да,  шонда бизин эрадан алда 1200-нчю йыллар Троя давлары юрюлген. Шо агьвалатлар  Гомерни «Илиада» ва «Одиссея» поэмаларында  суратлана. Троя даву троянлыланы да, ахея  къавумланы да (бырынгъы греклер)  арасында юрюлген. Эсигизде бар буса, греклер бир уллу агъач ат этип, ону ичине асгерлеринде гийирип, Трояны къапуларыны алдында агъач атны уьстюне Афинагъа  (уйдурмалагъа гёре, оланы сыйлы Аллагьыны аты) савгъат деп  язып къоюп гетген. Олар да инанып, шо атны шагьарны ичине гийирген. Шолай гьилла булан Трояны къолгъа алгъанлар.   «Троя» деген фильмде де гёрсетген шо уллу агъач ат Чанаккалени майданына, денгизни къырыйына да салынгъан.

Ондан къайры да биз Трояны тарихин эсге сала­гъан музейинде де болдукъ. Олар къоллагъан савут-саба, хумалар, алтынлар, бир-бир статуэткалар бар. Тюрклер тарихи ерлени сакъламагъа бек къасткъылып гьайын этелер.

Дагъы да биз Денгиз музейине бардыкъ. Шонда дюньядагъы бары да денгизлерде болагъан балыкъланы, жымыраланы, увакъ жанланы къурутуп сакълагъанлар. Шо да бизге  бек таъсир этди.

Олай да, бизин тюрклер учун инг де уллу агьамиятлы  тарихи  агьвалатны белгилейген ча­ралагъа элт­­дилер. Ай­тагъаным, Дар­­данеллы бо­гъазын юзюп, биринчи дюнья давлары юрюлген Гелибола деген ярыматавгъа бардыкъ. Шо ярыматав учун 1915-нчи йылда тюрклени Великобританиягъа, Франциягъа ва оланы якълавчуларына, Антантагъа  къаршы гючлю давлары болгъан. Шо бойларда  давну шагьитлери гёмюлген, олагъа эсделик ташлар салынгъан бек арив Милли паркы бар.

Шо тарихинде терен гьыз къойгъан агьвалатгъа багъышлап, Чанаккалени губернатору Илхами Акташ, мэри, оьзге белгили асгер къуллукъчулары жыйылып, уллу эсделик чара оьтгердилер. Сонг олар ярыматавуну майданында бары халкъны жыйып, бизин де чакъы­рып, шонда юрегибизге бек таъсир этген мавлет болду. Муфтийи чыгъып, бир яхшы, бек терен маънасы булангъы дуа этди.  Мен оьз-оьмюрюме олай гючлю дуаны бир де эшитмеген эдим. Пачалыкъны даражасында зор алгъыш этилинди.  Ахырында бары халкъны  татывлу пилаву, сонг да оланы ашура деген бизин шапшиге ошагъан ашы булан къонакъ этдилер. О гюнлер Ашура айгъа къаршы болгъан эди.

Бизин булан юрюйген гидибиз: «Бу топуракъларда, сизин гьар басгъан еригизде шагьитлени сюеклери гёмюлген», – деп билдирди. Гертиден де, шо ерде кёп къыргъын давлар юрюлген. Дарданеллыны ягъасында, агъачлыкъны гиччирек майданында: «Токъта ёлавчу, бу билмей гелип басгъан топуракъ  – бир девюр батылгъан ердир!» – деп язылгъан.

Биз Килитбахир деген солтан  Мехмет-II Фатих къургъан къалада, Чименлик деген къаладагъы Дав-денгиз музейинде болдукъ, онда буссагьат дав юрюлюп турагъан йимик гьис этген фильмге къарадыкъ. Шо музейде  Мустафа Кемаль Ататаюркге багъышлангъан эсделик­лер айрыча ерни тута.

Шо гюн бир-бир ерлеге къарап, къагьрулу давланы эсгерип къыйналдыкъ, башгъа ерлерден  илгьам алып, ругьланып ахшам  къонакъюйюбюзге къайтдыкъ. Шонда Эрол бей чакъырып бизин бу­лан ёлукъма Чанакка­лени губернаторуну замес­тители (кёмекчиси) Хакки бей ва халкъ депутаты Кюршат Туна булан гелди. Гьарибиз булан саламлашып, таныш болду, бизин булан бирче чайлар ичип, арив лакъыр этдилер. Огъар да Шамилни китабын ва ону сураты, Тюркияны 100 йыллыкъ белгиси булангъы алтынсув бошгъап савгъат этдилер, эсделикге сурат да чыгъарып гетдилер.

Шолай таза дегенче ял да алып, Тюркияны бай тарихине чомулуп, хыйлы къужурлу, янгы адамланы гёрюп, Дагъыстан, Кавказ тамурлары булангъы ватандашларыбыздан сююнюп, бары якъдан рази къалып, ватаныбызгъа гелдик. Бирдагъы керен бизге булай имканлыкъны бергенлеге, Тюркиябызгъа алгъыш этдик.

 

Паху ГЬАЙБУЛЛАЕВА.

Суратларда

1.:Чанаккалени губернатору Илхами Акташ (ортада) булан.

2.Олимпия оюнланы чемпиону Гьажимурат губернаторну заместители Хакки бейни (онг ягъада) ва халкъ депутаты Кюршат Тунаны савгъатлайгъан вакъти.

3. Дарданеллыда дав болгъан ер.