Савлай тюрк дюньясы учун пашман гюн эди

   


Мурат Аджини эсделигини жыйынындан

 

Савлай тюрк дюньясында ва ондан тышда да абур-сый къазангъан, дёрт юзден де кёп публицистика макъалаланы, отуздан да кёп къолдан-къол этип охуй­гъан китапланы автору, белгили язывчубуз гечингенлик кёплени юреклерине къайгъы, пашманлыкъ гелтирди. Шо гюн, 10-нунчу мартда Магьачкъаладагъы милли китапханада ону эсделигине багъышлангъан жыйынгъа кёп халкъ гелген эди. Жыйынны алим ва жамият чалышывчу Салав Алиев ачды ва юрютдю.

 

–Бу къайгъылы хабарны эшитгенде, бары да гючюбюз чатагъан вилаятлагъа, таныйгъан адамлагъа билдирдик, – деди ол. – Мен билеген кюйде, кёп къумукъ юртлардан, белгили адамлардан ону агьлюсюне къайгъырыш телеграммалар да баргъан. Оланы бирлери бугюн Москвада къумукълар, татарлар, азербайжанлар ва оьзге тюрк миллетлер жыйылып оьтгерген эсделик митингде де охулгъан. Оьзге тюрк пачалыкълардан ва тюрк халкълардан мени атыма гелген къайгъырыш телеграммаланы да агьлюсюне бакъдырдым. Бугюн Москвада болгъан митингде къумукъланы атындан Абсалютдин Мурзаев де чыгъып сёйлеген.


Таргъуда, Кахулайда жаназа намаз да къылдырдыкъ. Шолай оьзге къумукъ юртланы межитлеринде де этген. Бугюн бу эсделик жыйыныбызда тилевюм – Муратны дарсларыны гьакъында ойлашып сёйлейиклер. Ол 25-30 йылланы ичинде гечеси-гюню булан оьзюн аямай, халкъы учун ишлейген адам эди.


Артдагъы вакъти Тенгири Мурат йимик бизге хыйлы таза адамланы берип тура. Мен башлап оьзюме айып саламан, сонг – башгъа вакиллерибизге де. Биз олар булан къатты байлавлукъ тутуп ахырына ерли иш гёрюп болмагъанбыз. Олар булан сыкъ болуп, бир гюч болуп айланып болмагъанбыз. Муратны биринчи дарсы – биз оьзюбюзню гетгенибизге ес болмай туруп, бугюнлюкню масъаласын чечип болмайбыз деген ой. Ону язгъан адам бизден айрылгъан заманда, шону гертилигине дагъыдан бек тюшюнме башлайбыз. Неге тюгюл, биз оьтген девюрдеги даражабызны билмесек, бугюнгю ишибиз ол язагъан кюйде болажакъ. Аз санавлу халкълагъа шо гьалиги идеология юкъдурулуп туражакъ. Мурат буса – бизге Тенгири берген тарихибизге, къысматыбызгъа айсенилик булан къарайгъаныбызгъа къаршы чыкъгъан биринчи адам. Ону язгъанларына биз гьали де герти кюйде тюшюнюп битмей турагъан заманыбыз.


Ону бирдагъы чакъырыву бар. Гьей, сиз оьзюгюз оьзюгюзню танымай туруп, бугюнге биз кант этеген, арз этеген, тарчыкълагъа элтеген масъалалар тарихи тар оьлчевде чечилме болмай. Неге тюгюл, къумукъ болмакъ учун, ногъай, балкъар, къарачай оьзлер оьзлер болмакъ учун, оьз­лени тарихи оьлчевюнден башлап къум, хазар болма, шавхаллыкъ болма герек. Неге тюгюл, шо – бизин табиат берген айырылмас аламатыбыз. Шо оьлчевге салмай, биз оьзюбюзню мурадыбызгъа етип болмажакъбыз. Шолай, Мурат айтгъанланы кёбюсю Тенгирини китабында, бизин китапларыбызда, бусурманлыкъ китапларыбызда бар. 47-нчи аятда айтыла: «Гьей, мен сагъа берген аманлыкъгъа, ерге, тилге, башгъаларына писиремей янашсанг, сени орнунга башгъа халкъ гелер». Муна бизин бугюнлюгюбюз шолай болуп тура чы. Умму Камал не деп айтгъан? «Миллетни агьы, намусну жагьы болмай туруп, биз алгъа гетмесбиз», – деген. Зайналабит буса шону узатывчу болгъан. Тарих тамаша тизилген. Яралгъан адам гете, ол яратгъан къала. Чакъырыв этемен. Эгер биз бугюнгю наслуну ойлашып, къайсы тармакъда сюйсе болсун, алда токътагъан масъалалагъа къайратлыкъ тапмай туруп, тамаша биз онгсакъ! Эревюллю уланыбыз гетди, ахыраты хайырлы болсун. Башгъалагъа сёз бере туруп, кантны къояйыкъ, Муратны даражасында сёйлейик деп айтма сюемен.


Ондан сонг сёйлеген Тажутдин


Бижамов Мурат Аджи булангъы ёлугъувларын, таныш болгъан кюйлерин эсгере туруп, къумукъ юртлагъа алып баргъанын, къардашларын тапгъанын айтды.


–Ону Къазахстанны, Татарстанны, Азербайжанны ва оьзге пачалыкъланы биринчи гьакимлери де кёп сююп, абурлап къаршылай эди,–дей ол. – Неге биз ­оьзюбюзню тамурларыбызны тас этгенбиз деп къыйнала эди Мурат. Агьлюлерибиз де бир-бирин танып, байлавлукъ юрютюп турдулар. Ол язгъан асарланы жыйымын янгыдан чыгъарма герек. Бизин гележек наслубузгъа шо бек тарыкъ. Ону аты унутулмайгъан кюйню этме борчлубуз.


Ондан сонг яхсайлы шаир ва таржумачы Латип Гьажакъаевге сёз берилди.


–Бары да тюрк миллетлеге бугюн – къайгъылы гюн. Арабыздан юртлум, белгили язывчу ва тарихчи Мурат Аджи гетди. Ол язгъан китапланы кёп сююп охугъанбыз, сююнгенбиз. Сёйлегенлер де шо гьакъда айтды. Юртгъа гелтире деген хабар да болду. Булай болгъан сонг, не этме болабыз? Юртубузда да булай эсделик жыйынлар болур. Ол барыбызгъа да биз къайдан чыкъгъан, не даражадагъы миллет болгъаныбызны гёрсетип, эс тапдырып, къолубузгъа тутдуруп гетди. Ятгъан ери ярыкъ болсун!


Яхсай юртдан гелген муаллим Бурлият Ибрагьимова да оьзюню сёйлевюнде юртлусу Мурат Аджини гьакъында айта туруп, ону булангъы ёлугъувланы эсгерди, белгили тухумдан чыкъгъанны айтды, огъар багъышлангъан шиърусун охуду. Оьзлер булан гелген юртну молласы Арслан гьажиге сёз бермекни тиледи.


Арслан гьажи дуа этди. Жыйылгъанлар бары да эретуруп дуагъа къошулду.


– Бизин тарихибизни билмек учун тёкген загьматын Аллагь зувапгъа язсын. Къалгъан авлетлерине сабурлукъ салсын, савлукъ берсин. Аллагь ону женнет агьлю этсин,–деди ол.


«Ёлдаш» газетни баш редактору


Камил Алиевге сёз берилди.


–Бизин учун, тюрк дюньясы учун Мурат Аджини гетмеклиги уллу тас этив болду. Ол – къумукъланы ва савлай тюрк дюньяны уяндыргъан адам. Эсин тас этгенлени эсин тапдыргъан. Ругьдан тюшгенлени ругьун къайтаргъан. Ол къоюп гетген варисликге бугюн багьа берме де тынч тюгюл. Бизге уллу тарихи хазна къоюп гетген алим. Бютюн дюньяда, Бельгиядан, Брюсселден башлап, Якъутиягъа ерли мезгилде язылып турагъан къайгъырыш телеграммалар шогъар шагьатлыкъ эте. Магъа да сёйлейгенлер кёп болду. Шолай уллу оьлчевдеги язывчубуз, тарихчибиз эди ол. Бай варислик къойгъан адам гьар заманда да яшажакъ. Бизден сонггъулар да ону китапларына гележеклер. Бизин авлетлерибизни авлетлери де гележеклер.


Шоллукъда, 1992-нчи йыл «Мы из рода половецкого» деген китабын чыгъарып, ол оьзюню темасына геле.


Ахтарып къарасакъ, инг де кёп охулагъан тарихи китаплар Муратныки болуп чыгъа. Неге? Ону асарларыны эки яны бар. Бир яны илмугъа таяна, бир яны – ­оьзюню адабият пагьмусу. Ким автор да ону йимик тарихни англатып язып болмай. Муратда шу эки де пагьму бар. Китапларын излеп, табып охуйлар. Хасав­юрт бойда Къумукъ гьаракат жыйылгъан заманда ол да гелди. Айтагъаным, кёп заманлар халкъындан айырылып турса да, шо йыллардан берли ол даим халкъы булан болду. Шо заман халкъыбызны къыйынларын язып Москвагъа делегация барды. Арасында мен де бар эдим. Алдыбызгъа тюшюп кабинетлеге гирип юрюйген Мурат эди. Ол халкъы булан яшагъан адам, ону дерти, ону сююнчю булан яшагъан адам. Эсделиги ярыкъ болсун.


Къумукъ театрны директору Скандарбек Тулпаров да сёйледи.


–Бугюн, гертилей де, савлай тюрк дюньясы учун пашман гюн. Атабыз авруй­гъанда айтгъан эди. Мен гёрюп болмай къалсам, сен барып Муратны гёрерсен деп. Ол гёрюп болмай гечинди. Ону сёзлери магъа васият йимик болуп къалды. Бардым. Муратны авруйгъан, ятывдагъы заманына къаршы болдум. Агьлюсю ярамай деп гирме къоймай. Гьалны англатаман, беш минутгъа деп тилеймен. Гирдим. Ол бек сююндю. Чыкъма къоймай сагьат ярым лакъыр этдик, кёп масъалалар гётерилди, гьали де эсимде. Экинчи гезик де ону булан ёлукъдукъ. Атилланы гьакъында пьеса язып сагьнагъа салмакъны арив гёре эди. Тарихи пьеса язмакъ учун яхшы драматург да тарыкъ. Мен излеймен, табажакъбыз. Биз ол къоюп гетген варисликни гьали де толу англап битмей турабыз. Заман герек. Ону асарлары сагьнада да болур, кинолар этип де чыгъарылар. Мен шогъар инанаман. Мурат – бизин оьктемлигибиз. Жаны женнетде болсун!


Мурат Аджини яратывчулугъуну 25 йыллыгъына багъышлап профессор


Империят Халипаева журнал чыгъаргъан. Оьзюню сёйлевюнде ол Мурат Аджини ва ону къатыны Марина булан йыл ярымны узагъына телефон байлавлукъ тутуп тургъанны, журналгъа ону бары да гёз алгъа тутулгъан асарларын салма бажарылмагъанны айтды. Азербайжанда янгы чыкъгъан журналны айланасында конференция этгенни ва шолай конференциялар бизде де оьтгерме гёз алгъа тутулгъанны эсгерди. Сонг да, эки йылда бир «Аджиевские чтения» деген конференциялар оьтгермекни таклиф этди.


Жамият чалышывчу Гьюсен Адилов, профессор Мустапа Билалов, журналистлер Далгьат Алкъылычев, Гьажи Мурзаев, «Тангчолпан» журналны редактору Супиянат Мамаева ва оьзге ёлдашлар Мурат Аджини яшавуну ва яратывчулугъуну гьакъында сёйледилер. Шаир Зарият Умаева Мурат Аджиге багъышлап язгъан шиърусун охуду.


Шо гюн Мурат Аджини эсделигине гьюрмет этип жыйылгъан халкъны юзлеринден пашманлыкъ таймады. Авур тас этивге тарыдыкъ. Аллагь рагьмат этсин!

 

 

ДЮНЬЯДАН АДАМ ГЕТДИ

 

Аччы хабар етишип,

Тёшге сыймай дертибиз.

Дюньядан Адам гетди,

Къоюп бизге гертибиз.


 

Терен тюрк тарихине

Ачды бизин гёзюбюз.

Янгыдан таныдыкъ биз

Оьзюбюзню оьзюбюз.


 

Дюньядан гетди Адам,

Къалды аты да, хат да,

Мурат Аджини таный

Савлай дюньяда гьатта!


 

Женнет болсун маканы,

Геч, Аллагь, гюнагьындан.

Бугюн дюнья оькюре

Къумукътюзню агьындан.


 

10. 03. 18 йыл.

Зарият Умаева.