Магьамматбек Османов Къарабудагъгент районну Къакъашура юртунда 1934-нчю йыл тувгъан. Ата юртунда орта школаны битдирген сонг Магьачкъалада ДГУ-ну филология факультетин битдирип, юртунда муаллим, школаны директору болуп хыйлы йыллар ишлеген.

Яратывчулукъ ёлун ол шиърулар, къужурлу масаллар яза туруп башлай. «Дослукъ» альманахда, «Ленин ёлу» газетде, Москвада «Крокодил» журналда, «Литературная Россия» газетде сатиралы шиърулары ва къысгъа хабарлары чыгъып турду. Ол яратывчулукъ къысматын журналистика булан да байлай. «Ёлдаш» газетни хас мухбири болуп хыйлы йыллар ишледи. Юртлу загьматчыланы гьакъында кёп очерклер, макъалалар язып охувчулагъа белгили болду.

Проза асарлар, хабарлар ва повестлер язып, айрыча китаплар чыгъаргъан. Ону биринчи китабы 1964-нчю йылда чыкъгъан. Орус тилде дёрт проза китабы чыкъгъан. Тувгъанлы токъсан йыл битегенине байлавлу болуп ону новелласын ва къанна хабарларын охувчуланы тергевюне беребиз.

Я. БИЙДУЛЛАЕВ.

 

«Сюйретме»

(Новелла)

 

–  Шарап! Анангны гюргюрлеринден бир семизин гелтирсенг, машинимни сагъа сав гюн гьайдамагъа беремен, – деди огъар шофёр Мурза.

–  Багь?! – деп Шарап, гьаманда йимик, авзун ачып гёзлерин липиллетди. Сонг яманокъ алгъасап, уьюне элтеген орамгъа тюз болду.

Шарапны яшавуну кёбюсю заманы шофёрлар, трактористлер булан гете. Шо саялы бир-эки йылны ичинде ол къайсы машинни де, тюрлю-тюрлю маркалы тракторланы да гьайдама уьйренди. Ишден ялкъгъан шофёрлар, механизаторлар оьзлени техникасын Шарапгъа гьайдама бере. Сонг буса ону анасы, 500 манат акъча харжлап, Шарапгъа «Белорусь» маркалы тракторну гьайдама документ алды.

Шарап бригадир тапшургъан ишден баш чы къачырмай, амма кёбюсю иш гюнлени ахырын­оьзюне ошашлылар булан бирче ичкиге айландыра. Бара-бара Шарап ички саялы «Белорусну» къайсы якъгъа да гьайдайгъан болду. Колхозну председатели бир нече керен буваргъан сонг, оьзюню сёзлери Шарапгъа кар этмейгенни гёргенде, «Белорусну» алып, гаражгъа салдырды. Шарапны буса, такъсыр гьисапда къызланы звеносуна ишге къошду.

Шарапны хасиятын яхшы билеген къызлар биринчи гюнден башлап ону оьзлер сюеген къайдада чап-чуп ишлеге къолладылар. Шарапны иш гюню къызлагъа чечек байламлар жыя туруп гетеген гезиклер де болду. Гьатта бир гезик Шарап къызланы гезик булан оьзюню аркъасына гётерип, оьзенни биревю ягъына чыгъаргъан. Бу хабарны эшитген сонг, анасы Ажетей башлап Шарапгъа къайнашгъан.

–  Юк ташыйгъан эшек тюгюлсен чи, къызланы гётерип айланма! – деп къычыргъан. Анасына Шарап, иржайывун сама бузмай.

– Тилеген сонг не этер эдинг дагъы, къызланы оьзенни ари ягъында къояйымы? –деп, оьзю этген ишин якълагъан.

Шарапгъа гьеч зат англатып болмагъанда, Ажетей колхозну председателини ягъына алгъасагъан. Тилеген, ялбаргъан, йылагъан, ахыр да «Белорусну» алып, къайтара уланы Шарапгъа тапшургъан. «Белорусь» къолуна тюшгенге Шарап сююнген. Шарапдан да бек ичкичи ёлдашлары сююнгенлер ва шо гюн «Белорусну» «жувгъанлар».

Йигирма беш йыллыкъ Шарапны юрюшю, къарт гишиникидей, аста, бир замангъы яшыл гёзлерини тюсю ичкини агъусуну гючюнден алышынгъан, къалкъан салгъандай гёрюне. Бирлер огъар «Шарап» деп атын айтмай, «Шарайып» дейлер. Оьзгелер буса, ону чабанлыгъы саялы «Сюйретме» деп ат такъгъан. Шарап тюгюл, «баламут» дейгенлер де бар. Шарапны уьйлендирме, баласыны баласын гёрме гьасирет анасы Ажетей не этегенни билмей талчыгъа.

Гюнлени бир гюнюнде, гезикли ичкиден сонг, Шарап экинчи гече уьйге къайта. Эртенинде буса Шарапны «Белорусу» тас болгъан деген хабар савлай юртгъа яйыла. Бригадир ва ону кёмекчилери «Белорусну» сав гюн излеген, тек табып болмагъан. Шарап булан бирче ичгенлер сес бермек чи къайда, уьйлеринде пысып токътагъанлар.

Колхозну председатели Шарапны артындан къаравулчу Къагьруманны йибере. Муна Шарап  председателни    алдында    токътагъан. Ол башын сол якъгъа буруп, оьзюню инбашына къарагъан. Сыдырылгъан бурнуну къотурлары гьали де къатып битмеген.

–  Къайда тракторунг? – деп сорай председатель.

–  Шарап, «Белорусунг» къайда?!

–  Билмеймен, – деп, Шарап инбашларын къыса. Шу арада къаравулчу Къагьруман ишни чалтлашдырма сююп, Шарапгъа бир-эки сорав бермеге председателден изну алып белсене.

–  Шарап, гьалиден уьч гюн алда сен ким булан ичген эдинг? – деп Къагьруман эретура, огъар ювукъ геле ва бетине тиклене.

–  Зайырхан да, Ражап да булан, – дей астаракъ Шарап.

–  Нече шишаны тайдырды­гъыз?

–  Акълардан — бирни, къызыллардан – дёртню.

–  Беш шиша загьру азлыкъ этдими? –Шо саялы къызыллардан еттини дагъы да алгъансыз.

Шарап оьзюню алдында токътагъан Къагьрумангъа къысгъа къарав ташлап, чалт-чалт алдына тикленди.

–  Сёйле, Шарап!

–  Сагъа ким айтды? – деп, Шарап башын дагъы да бир янгъа бурду.

–  Болду айтгъанлар, – деп, Къагьруман еринде олтурду.

–  Сонг «Белорусну» къайсылай къуваладынг? – деп, председатель де язывун къоюп, Шарапгъа бакъды.

–  Сонг «Белорусну» Къакъа­шурагъа гьайдагъан,– деп башлады Къагьруман. – Къакъашурада ичме зат тюшмегенде, Гьелиге чапгъан. Гьелиден – Паравулгъа. Ахырда Дёргелиге чыгъа. Болдуму шолай?

–  Сагъа ким айтды? – деди дагъы да Шарап.

–  Дёргелиде буса Шарап уллу янгургъа тюше, – деп Къагьруман сёзюн узатды. – Алгъан чагъырларындан бирин де тайдырып, сув ярав этмек учун «Белорусдан» тюше. Сонг, къайтып минип болмай, аякъ уьстде токътама да гючю етмей, ёл ягъа­дагъы тел багъананы къучакълай. Ахырда биревлер «Белорусгъа» минме кёмек эте.

–  Ким айтды? – деп къычырды Шарап.

–  Болдуму шолай яда болмадымы?

–  Эсимде ёкъ.

–  Эсинг болмагъан, озокъда.

–  Бираз эс гелген сонг, «Белорусгъа» минип оьзенден чыкъгъанда, ташгъынны кёбюне трактор сёнюп къала. Сени гьалынгны гёрген къадарлы экев кёмеклешип юртгъа алып геле.

–  «Белорусум» къайда дагъы? – деп сорады Шарап Къагьрумангъа.

–  Ону сен билме герек эдинг, – деп, председатель терезеге ювукъ бола.

Къырдан «Белорусну» оькюреген авазы геле.

–  «Белорусунг» она гелди, – деп, Къагьруман терезеге багъып къолун узатды.

Шарап къарама алгъасады. Шарапны хоншусунда яшайгъан Къагьруманны инисини еттинчи классгъа барагъан уланы «Белорусну» гьайдап гелген экен. Шарап, хавгъа батгъан «Белорусун» гёрюп, табулгъан саялы бек сююне. Ювукъ барып, дёрт де янындан айланды. Тек ону «Белорусдан» айырып, соравну узатмакъ учун конторгъа гелтирдилер.

–  Бир тас болгъан «малынг» табулду, – деди председатель. – Энни оьзге, багьалы «малынгны» тапмагъа герек.

–  Не багьалы мал? – деп, Шарап гёзлерин липиллетди.

–  Шо саялы суд этме герек сагъа! –деп къошду Къагьруман.

– Лап да багьалы мал – намусунг! Сен намусунгну тас этгенсен! – деди председатель. – Шо саялы такъсырланма герексен!

 

«Очарны орта багъанасы»

 

Юртдагъылар Масар агъавгъа  «Очарны орта багъанасы», деп айталар. Шону себеби де бар. Ким не сорав берсе де, Масар агъав жавап берме бажара. Ону маслагьат этме де, масхара этме де усталыгъы бар. Къатыны булан кёп давлайгъан Музапир Масар агъавгъа:

– Къатынынг булан бирче яшайгъаныгъыз нече йыл бола?– деп сорай.

– Элли эки йыл бола,– деп жавап бере ол.

– Къайсыгъызны айыплары­гъыз кёп болгъан экен шо йылланы ичинде?

– Элли эки йылны ичинде мени къатынымны бир айыбы да болма­гъан. Бары да айыплар мени бойнумда,–деген Масар агъав.

 

Эр-къатын

 

– Масар агъав, къатынынг булан бир де давламай турмакъ учун не этме герек?–деп сорай Солтахан.

– Къатынынг булан бир де давламай турмакъ учун, сен къатынынг сёйлейген сёзлени эшитмей турма герексен. Къатынынг буса сен не зат булан машгъул экенни билмей турмагъа герек,–деп жавап берген Масар агъав.