Яха Оьздегьажиева:

 Анабыз Магьачкъаладагъы республика больницаны неврология бёлюгюнде ятагъанда палатабызгъа акъ халаты да,  къолунда юрегине тынглайгъан  аппараты да булан иржайгъан кюйде, бир исбайы врач къатын гирип гелди. Къумукъча сёйлейгенибизни эшитип, анамны къолун тутуп, сыйпап: «Нечиксиз, яхшымысыз?»–деп юрекге балгьам болар йимик сорашып, оьзюню ишине гиришди. Врачны илиякълы сёзюне анамны да гёнгю хошланып гетди. Шо заман аврувлар булан ювукъ адамларына йимик гьалын-гюнюн сорайгъан, рагьмулу врачлар  нагагь да ёлукъмайдыр деп эсиме гелди. Адам къылыгъы булангъы яхшы врач буса ярай деп, ону гьакъында  ахтарып къарадым. Гертиден де, ол англаву бар,  гьайлы   врач да  ва  оьзден ожакъдан чыкъгъан  саламатлы инсан  экенни де билдим. Ону булан лакъыр этип, гьюрметли охувчуларыбыз булан да таныш этмеге сюйдюм.

 

– Шонда  мен  40 йыл ёлбашчылыкъ этип,  загьмат тёкдюм. Гьали пенсиягъа чыкъгъан сонг неврология бёлюкге кардиолог-консультант гьисапда   салдылар. Неге тюгюл, мунда да авур кюйде авруйгъанлар бола, олагъа консультация этмеге сынавлу врач тарыкъ эди. Башыбыз да ишлей буса, аякъ уьстде де болгъан сонг, оьзюмню касбумну сюеген экенге,  шунда ишимни узатма разилешдим.

– Яха Багьавутдиновна, сизин  таныгъанда не буса да  Оьздегьажиева  чы  белгили фамилия, оланы тухумундан буса ярай  деген ой гелди.

– Мени къызъяш чагъым­да Магьмутова эдим. Уьягьлюм гечингенде Оьздегьажиева деп  ону фамилиясын алдым. Уьягьлюмню де, мени де тайпа-тухумубуз эл арада танывлу адамлар. Эсигизде  буса,  Агьмат Гьажиевич  Оьздегьажиев деп бир вакъти юрт хозяйствону министри бар эди. Шо мени уьягьлюмню агъаву бола эди. Ону аты чыкъгъанда, бир-эки сёз айтып эсгерме сюе эдим. Бек тизив, яхшы къылыкълары булангъы гиши эди. Ол юреги авруйгъанланы сыдырасында эди. Мен кардиология бёлюкню заведующийи болуп ишлейген йылларда  тийишли  дарманланы тапмагъа къыйын эди чи. Ол бир керен  Расулгъа: «Яхагъа айтсанг ярамаймы, пелен дарман бармы экен оларда.   Бажарыла буса бир-эки тарыкъ эди. Вёре, кёпню берип къоймасын огъар сёз тийип къалар»,–деген. Шолай   янгыз оьзюню тюгюл,  башгъаланы да ойлашагъан адамгъа бир ящикни де берермен деп масхара эте  эдим.  Олагъа яшланы да алып уьягьлюм булан барсам, уьюне гирип битгенче, энкейип, аягъыма гиймеге гётеклер де берип, уьстюмдеги пальтомну да чечип алып  вешалкагъа иле эди. Мен министрмен, гьакиммен деп хохайып, биревню де сансымай, адамлагъа оьрден таба къарайгъан азман хасияты ёкъ  эди.  Бек эркин, чомарт, оьтесиз асил къылыкълы  адам эди.

Оланы 5-нчи  посёлокда дачасы бар эди. Уьягьлюсю булан  шонда баргъанда, кокан да жыйып, шо челекни де тутуп, 9-нчу къабатда яшайгъан бизге  терлеп-бишип, гётерилип, Яханы яшларына деп алып геле эди.  Насипге, къысмат мени тизив, асил, оьзден   инсанлар, тухум булан табушдурду. ­Шогъар бугюн де  Аллагьгъа шюкюр этемен.

Оьзюмню  тайпа-тухумум да  айтылгъан, намуслу, саппа-сав  турагъан инсанлар.  Мени уланкъардашым, амалым, гюнагьларындан Аллагь гечсин, Увайс Багьа-вутдинович Магьмутов данггъа белгили  нейрохирург, медицина илмуланы доктору, профессор эди. Ол кёп йыллар Москвада ишледи. Ону гьакъында Магьаммат Атабаев де язып, сизин газетде чыкъды.  Амалымны  танымагъан, ону уьстюне  кёмек  излей бармагъан  адам къалмагъандыр. Бар халкъны къыйыны-тынчына табылды.  Биз ожакъда бир улан, эки къыз бар эдик.  Мени къызардашым да – Дагъыс­танны ат къазангъан муаллими Зулайхат Багьавутдиновна.  Ону къызы да, торуну да бизин ёлубузну тутгъанлар. Олар да – докторлар.  Зулайхат гьали пенсияда, уьйде ял ала, чечеклер оьсдюре. Атабызны ожагъын бек арив этип, гюлбаргъа айландыргъан.  Атангны  отаву гёзел буса, нечик арив бола.

– Сиз ругьланып,  иштагьланып  ата ожагъы­гъызны, юртугъузну эсгерегенигиз мени де кеплендире. Айтагъаным, посагъасындан абат алып чыкъгъаны булан тувгъан ерин унутуп къалагъанлар аз тюгюл. Къарагъанда, юрегигиздеги сагъынчлы гьислеригиз яда бир башгъа сигьрулу гюч яшлыгъыгъыз оьтген  абзарыгъызгъа тарта.

– Озокъда дагъы. Ата ожакъгъа, ата юртуна арт бермеге нечик болагъан затдыр? Мен чакъ-чакъда юртума  етишме алгъасайман. Биз Ораза яда Къурбан байрамлар болсун,  ата ожагъыбызгъа жыйы­лабыз, яланаякъ чабып айлангъан яшлыгъыбызны, ата-анабызны, ювукъ адамларыбызны эсгеребиз, садагъаларыбызны оьлешип, дюньядан гетгенлерибизни атларындан атап, дуалар  этебиз, алгъышлайбыз.    Инанмассыз, къапуну алдына етишгендокъ, гюнагьларындан Аллагь гечсин, мамамны  Къуран охуй­гъан тавушу йыр йимик къулагъыма чалына. Ону абзарда юрюйген кюйлери гёз алдымдан таймай. Мамамны  япыракълары да саргъайып сарипай йимик,  сап-сари болгъан  Къураны бар эди. Эртенги намазгъа тургъанда,  абзаргъа да чыгъып, ол Къуранны гьар сатырын тутдуруп дегенлей, бир арив ангы булан охуй эди. Вай, сиз ону эшитмеге герек  эдигиз. Олай ерине етишдирип  охуп бажарагъанлар да кёп аздыр. Мамам оьзю яш заманда Яхсайда арап тилге уьйрете эди деп айта эди. Ата-анасы ону  Къуранны уьйренмеге берген, ол шонда  уьчмю яда дёртмю клас охугъан. О вакътиде де четвертлер  деп юрюле  болгъан буса ярай. Шоланы гьарисин битдиргенде дос-къардаш  магъа  арив савгъатлар бере  эди деп хошланып  хабарлайгъаны эсимде.

– Биз лакъырыбызны ата отавугъуздан, тайпа-тухумугъуздан  башладыкъ. Сизин къужурлу эсге алывларыгъызны дагъы да узатма ярай эди. Амма  касбу ишигизге гёчмесек  де болмас. Бу медицинаны  сайлагъаны­гъызгъа эркъардашыгъыз таъсир этген буса ярай.  Чинк де аслу юрек аврувланы танглагъаныгъыз да  ону таклифине гёреми?

–Мен бир башлап артистка болажакъман, йырлама сюемен  дей эдим.  Сонг амайым мединститутда охуйгъанда, огъар дамагьлангъан бусам ярай. Амалым магъа  школаны битдир, мен сени охума  саларман деди. Озокъда,  барысы да бир йимик аявлу, амма юрек айрыча аслу саныбыз десек ярай. Мисал учун, машинни мотору болмаса яда хараба буса, транспорт юрюмежек чи. Юрекни иши де шолай.  Амалым айта эди магъа, Яха, сен шанжал да алып, аврувну къырыйында олтуруп,   ону къолун тутуп арив сёйлесенг,  сен аврувну 50 процентге сав этгенмен деп гьисапласанг да ярай деди.  Бир башлап нечиксен-яхшымысан деп сора, сонг къыйнайгъан аврувуна чыкъ дей эди.  Шолай этсенг, олар сабур болажакъ дей эди.

– Сиз 40 йыл кардиология бёлюкге  башчылыкъ этгенсиз. Шо да  бир уллу сынав. Аслу гьалда адамланы не йимик аврувлар къыйнай?

– Дурус, шо да биревню оьмюрю чакъы мезгил десек де ярай. Шо йылланы ичинде де, гьали де адамланы баракалласын алмагъа къаст этгенбиз. Гюнагьларындан Аллагь гечсин, мамам  къолунга бел алып ишлемейсен, аркъанг булан таш ташымайсан, адамлагъа илиякълы сёйле, арив къара, алдынга чарасыз болуп гелгенлени  гьайын эт деп айта эди. Вёре, къызым, биревню де юрегин бузмагъай эдинг, деген насигьатлы сёзлери бугюнге ерли мени булан яшай. Биревге гиччинев къуллукъ этсем де, магъа Яратгъаныбызны янындан да яхшы чы.  Гьали яшав да къыйынлы болуп къалды чы. Адамлар бир-биревге оьчлю, ачувлу янаша. Бары халкъда десек де ярай,  аслу гьалда  къаны ташыйгъанлыкъ  (давление)  кёп яйылгъан. Шо буса оьрге гётерилгенде адамны башмайын, юрегин, бюйреклерин  заралландыра, инсульт, инфаркт бола.

– Айлана якъдагъыланы кююне  къарап, алдан эсе, авруйгъанлар гьали кёпмю экен деген ой геле.  Айрокъда юрек булан байлавлу. Гертиден де гьал шолаймы?

– Тап шолай. Аслу гьалда – инфаркт миокарда, юрек урувну низамы бузулуп, юрегинде тешик барлар (порок сердца), инсульт, къаны ташыв (давление). Гертиси, алда гьали йимик эркинлик ёкъ буса да, амма халкъны савлугъу нечакъы да яхшы эди демеге ярай.  Гьали адамлар, мисал учун, ярайгъанны да, ярамайгъанны да ашай чы. Айрокъда биревлер  ахшам сагьат 6-дан сонг гючлю, туршу, майлы, къызартылгъан ашланы, татлиликлени,  гьинкал, чудуну гёрмей къалгъан затлар йимик  тыгъалар. Мен Хайрутдин Эфендиевич Гьажиев деген айтылынгъан  профессор булан ишлегенмен. Ону, мени амайымны йимик, бары халкъ таный эди.  Ол эгер сиз тойлагъа, жыйын­лагъа, тувгъан гюнлеге барсагъыз,  ачыгъыздан гёбюк къусма турагъан, гьанкъыгъан затлар йимик чапмагъыз. Баргъан сонг,  бир башлап алдыгъыз­гъа гиччи бошгъап да салып, шу столну уьстюнде магъа не затны ашама ярай экен деп къарагъыз. Сонг астаракъ ону-муну алып, гёзюгюзню тойдуругъуз. Гиччи бошгъап  тез тола, шолай сиз оьзюгюзню алдатмагъа боласыз дей эди. Мен бир ерде ахшамдан сонг адамны къаркъарасы, ашкъазаны ашны ишлетмеге тюгюл, юхламагъа гьазирленме башлай деп охугъанман. Шонча да сюе бусагъыз, енгил, пайдалы  затлар булан чымкъыныгъыз,  емишден авзугъузгъа салыгъыз, кашлар, борщлар, салатлар нечакъы да ярай чы. Заманында ятыгъыз, заманында туругъуз.  Тамашагъа тергев беригиз, адамлар гечелени узагъына кафелерден, ресторанлардан чыкъмай, юхламай, ял алмай ари де бара, бери де, къарсалавлу, рагьатсыз гьалларда туралар.  Сав-саламат кюйде (здоровый образ жизни) савлугъуну гьайын этип  яшамагъа тюше.

– Биревге  бир багьана болса, инсульт, тромб деген  сёзден къайры затны эшитмейсен. Гьатта жап-жагьил адамлар да шоланы къармагъына тюшюп къала. Шоланы алдын алмакъ учун негер агьамият  бермеге герек экен?

–Алда къаны ташып, инсульт болуп  авруй­гъанлар нагагь да ёкъ эди демеге ярай. Къайда къарасанг, кимге урунсанг да даим къарсалавлу (стресс) гьалларда туралар. Шо балагь болуп тюшген ковид аврув адамланы савлу­гъуна бек зиян гелтирди. Шондан сонг  уллу, жагьил деп къарамай,  тромб деп адам йыгъылып къала. Агьлюлерин сакъламакъ учун яш уланлар уьюнде парахат юхламай,  онда-мунда чаба туруп, асси болалар, талчыгъалар, къабуналар.  Аврумай не этсин дагъы?  Къан ташыв аврувну  тамурларындан юлкъуп алып сав этмеге бажарылмай.

– Не  этмеге герек дагъы? Не йимик насигьатлар берме, таклиф этмеге боласыз?

– Биринчилей, адамны гьалы алышынма башла­гъанда, участка врачгъа бармагъа тарыкъ. Бир башлап эртен, тюшде, ахшам давлениегизни оьлчеп, бир тетрадгъа язып турасыз. Сонг участка докторугъузгъа шону гёрсетигиз. Шогъар гёре, ол дарманлар бермеге яда тийишли врачгъа бакъдырма бола.

Экинчилей, таза гьавада алгъасамай юрюмеге герек. Бир керен мен бир арив ашап, яхшы яшайгъан адамгъа пелен затлар сизге ярамай деген эдим. Сонг ол: «Шолар да ярамай буса, бу дюньяда яшап не этемен дагъы? Савлай къабургъа гирсем яраймы?»– деди. Биревлер шулай айтгъанны англама сюймейлер. Башгъалар бизге  къулакъасып, савлугъуну гьайын эте. Мен заведующий болуп чалышагъанда, мени алдымда ишлейгенлеге:  «Вёрегиз, аврувлагъа къабунуп сёйлемегиз. Оланы  барысыны да уью де, къалкъысы да, оруну да бар.  Олар бизин алдыбызгъа къонакълай гелген адамлар. Къонакъланы сиз билесиз, илиякълы кюйде  къаршылап, абурлап ёлгъа салагъан адат»,–дей  эдим. Йылы сёз, йыланны да кебинден чыгъарар деп уллуларыбыз негьакъ айтма­гъан чы.  Врачлар да,  оьзге медицина къуллукъчулар да психологлар болмагъа герек. Мен эсгерген профессор Хайрутдин Эфендиевич Гьажиев  студентлени мединститутгъа къабул этгенче, башлап психолог­лардан оьтгермеге герек. Олар инг алдын  абитуриентлер  не къадар чыдамлы, сабурлу  экенни, аврувлар булан ишлеме болажагъын токъташдырсын дей эди.  Шо дурус пикру эди.

– Сизин учун  ишигизде уьлгю болгъан адамлар бармы?

– Магъа  профессор   Хайрутдин Эфендиевич Гьажиев булан  бирче ишлемеге, ону таныма имканлыкъ берген, ёл ачгъан Аллагьутаалагъа разилигимни билдиремен. Ону ёравлары, билимлери, асил хасияты мени учун уллу школа йимик эди.  Гьаман сайын магъа да, кимге де англамайгъан зат болса, уялмай сорагъыз. Сорамагъа айып, илыкъ тюгюл дей эди.

–Авлетлеригизден бири сама касбугъузну тангламадымы? ?

– Къызым–доктор, Зульфия Расуловна деп Хасав­юртда больницада кардиолог болуп ишлей. Уланым Элдар политехнический институтну битдирген. Сёзюмню тамамлай туруп, бары халкъгъа савлукъ булан эсенлик-аманлыкъ, татывлукъ ёрама сюемен.

 

 

БИЗИН МАЪЛУМАТ:

 

Яха Багьавутдиновна (Магьмутова) Оьздегьажиева Хасавюрт районну Яхсай юртундан чыкъгъан. Юрт школаны битдирип,  Дагъыстан медицина институтну  лечебный факультетине тюше.  Сонг  ол   Совет Союзну да, Россияны да кардиологиядан айтылынгъан алими, медицина илмуланы доктору, профессор Борис Иванович Воробьёвну кафедрасында клиника ординатураны битдире.  О заман онда ону уьягьлюсю де аспирантурада охуй болгъан.  Ондан къайтгъанда  Магьачкъаладагъы республика клиника больницаны приёмный бёлюгюне тюшюп,  загьмат ёлун башлай.  Арадан бир нече йыллар гетип,  Яха Багьавутдиновна Оьздегьажиеваны  бу республика больницаны 3-нчю кардиология бёлюгюне заведующий этип белгилейлер.  Эки авлети: бир къыз, бир уланы бар.

 

Паху ГЬАЙБУЛЛАЕВА.