Аш–бары затгъа баш деген айтыв бош ерде тувгъан зат тюгюл. Шону маънасын тарчыкъ гёрген инсанлар айрокъда бек англай. Ашлыкъны ишлетгенде амалгъа гелеген азыкъгъа тирилик деп де негьакъ айтылмай. О адамлар йимик гьайван-малгъа, къушлагъа да тирилик бере.
Гертиден де, тириликсиз, демек, емлерсиз, гьайванчылыкъ булан къушчулукъну да асувлу кюйде оьсдюрмеге бажарылмай. Шону учун да токълукъну болдурмагъа сюеген элде, шону ичинде гьар-бир ерде дегенлей савлай оьсюмлюк чюлюкню ва шону оьзекли тармагъы деп саналагъан ашлыкъчылыкъны оьсдюрювге не заманда да кёп агьамият берилип гелген.
Пачалыкъда болгъан башалман чылыкъны йылларында аслу деп саналагъан кёбюсю тармакъланы, шону ичинде юрт хозяйствону да ишлери шайлы кюйде акъсады. Айтагъаным, алдын сюрюлеген, чачылагъан авлакълар къаравсуз къалып турду, къурбанлыкълагъа да айланып бите тура эди. Халкъгъа ортакъ бав-бахчаланы авадан пайы дагъылды, уьйлер этмеге уьлешинди.
Гьали, гьечден геч де къолай деп, сабанлыкъланы къолламагъа янгыдан белсенгенлени гёргенде, тарлавлар бара-бара балкъыр деген умут къанатланып йибере. Шолай гьаракатчы ёлдашлар бар экенге энни бизин Буйнакск районну юртларыны сюрюлеген топуракъларыны оьлчевлери де йыл сайын артмагъа башлагъан.
Бюртюклю ашлыкълар юрт хозяйствону берекетини оьзегидир десем, о да оьз гезигинде савлай экономиканы берекетин болдурагъан аслу булакъдыр. Къачан да гюзлюк будай булан арпа бары тириликни (ашлыкъны) кюрчю ташы гьисапланагъанны юртлу сабанчылар нече де арив англайлар.
Буйнакск районда гетген йыл аз ерден буса да бир де болмагъан кюйде мол тюшюм алынды. Сырт бойларда ерлешген тарлавланы бир-бир пайларыны гьар гектары 50 центнерден де къолай ашлыкъ берди. Шоллукъда, «Гьажимирзаев» ва «Улей» деген сабанчы-фермер хозяйстволар республикагъа «рекорд» салгъан эди. Оланы уьлгюсюнден иштагьланып ашлыкъ болдурувну къыйын, амма сыйлы ишине мекенли егилме башлагъанлар да бар энни.
Гьасили, Буйнакск районда 2023-нчю йыл 3 350 гектарда будай, 250 гектарда буса арпа болдурулду. Шогъар да къарамайлы, буссагьат да къолланмай улав къалып турагъан сабанлыкъланы оьлчевю 4 230 гектардан да оьте. Районну юрт хозяйство управлениесинде магъа англатгъан кюйде, 2017-нчи йылны да, 2023-нчю йылны да арасында 3 минг гектаргъа ювукъ ер сабанлыкъ гьисапда янгыдан къоллангъан. Бу иш энкиден сонг дагъы да къолай онгсун учун, не амал этип де, сабанлыкъланы, демек ашлыкъ учунгъу тарлавланы майданларын, оьлчевлерин токътасуз уллулашдырмакъ муратда умпагьатлы чаралар гёрмесе ярамай. Неге тюгюл, туташ уллу тарлавланы бир гьалда сюрмеге, къалгъан бары да къуллукъланы да уллудан уруп чалт ва асувлу кюйде юрютмеге онгайлы бола, эгер юртланы гьакимлери къолланмай къалып турагъан топуракъланы, гертиден де, ишлетмеге иштагъы да, гючю де барлагъа 5 йыл болжалгъа береген кюйню этсе. Сонг да, шо тарлавланы, Росреестрде де белгилеп, фермерлени ихтиярына берсе дурус болар эди. Шолай ёрукъ этилмегени саялы, артдагъы 6 йылны ичинде ашлыкъ болдурув булан доланагъан фермерлерибиз пачалыкъны ягъындан къошум харж гёрсетилеген кёмекден де магьрюм.
Районда ашлыкъ болдурув булан машгъул 4 сабанчы хозяйство ва онгача къайдада далапчылыкъ юрютеген экев бар. Муна бу йыл Тёбен-Жюнгютейде «Юсуп Акаевни» атындагъы КФХ-ны башчысы Багьавутдин Мугьутдинов кёп ерде будай болдурду. Ол гюзлюк будайны 360 гектаргъа тенг ургъагъа чачгъан эди. Дагъы да 22 гектарда арпа болдурду. Ол 150 гектарны гьарисинден 50 центнер тюшюм алды. Тарлавларыны барысын да къуршап айтгъанда, гьар гектар тарлав берген орта гьисапдагъы тюшюм 30 центнерден оьте. Багьавутдин юртуна къайтагъанда Тамбов областдан оьзюню техникасын да алып гелген. «Акрос-550» маркалы комбайн алгъан. Оьзюню гючюне инанагъаны саялы, дагъы да къолай сабанлыкъланы сюрмеге умут эте.
Башгъа, «Улей» деген фермер хозяйствону есиси агъачкъалалы Магьаммат Ражабов оьзюню 116 гектар ердеги тарлавларыны гьар гектарындан алгъан тюшюм 51 центнерден арта. Тёбен Жюнгютейден онгача далапчы И. Абдуразакъов 120 гектар тарлавуну гьар гектарындан 44 центнер будай алмагъа бажарды. Тёбенкъазанышлы Жамавов буса 450 гектарны гьарисинде 46 центнер бюртюк болдурду .
Районну юрт хозяйство управлениесини башчысы М. Гьажимурзаев къыйынлыкълагъа енгилмей, къаныгъып загьмат тёгеген «будайчыланы» гьар-бирисин бек макътап алды.
– Оьз иш сынавубуз ва тышда, демек Ставропольда, Ростовда уллу ерлерде арив ашлыкъ болдурагъанланы уьлгюсю бизин сыналгъан асувлу къайдаланы кюю булан къолламакъны маънасы бар экенине инандырды. Айтагъаным, болгъан чакъы уллу ерлени топурагъын ишлетмеге, агротехника къуллукъланы бирин къоймай барысын да оьз болжалларында ва тындырыкълы кюйде кютмеге, азыгъын, дарманын дегенлей уста кюйде кюйлеп бермеге тюше. Шо заман тёкген къыйынынг зая гетмей. Бизин шартларда тарлавларда пайланы гезигине гёре ургъагъа къоймагъа герек бола. Ишлени эринмей ва авурсынмай шолай уста кюйде яшавгъа чыгъарма амал этсек, инамлы кюйде токълукъ болур. Токълукъ дегенде айтып къояйым, савлай Россияда гьар адам башына гьисап этгенде 1 тонгъа ювукъ будай болдурула. Бизин Дагъыстанда буса гьар адам башына 130 кило тюгюл тиймей. Демек, 8 керенге аз. Мен гьисап этеген кюйде, гьайванчылыкъда токълукъ учун, азындан, 49 минг тон сама ярма, къошулчан тирилик тарыкъ. Шо къадарда ашлыкъ болсун учун буса 8 минг гектардан аз болмагъан кюйде гюзлюк будай чачмагъа тарыкъ бола. Биз шо санавгъа етишмек учунгъу гьаракатны баргъан сайын жанландырма герекбиз, – деди М. Гьажимурзаев лакъырыбызны барышында.
Бу йыл райондагъы ашлыкъ орувгъа 11 комбайн къуршалгъан эди. Пайлагъанда гьар комбайнгъа 327 гектар ер тие эди. Норма булан буса 130 гектар болмагъа тийишли. Гьар-бир ишни болжалында кютмеге амал болса, иш нече де арив онга.
Бугюнлерде Буйнакск районну сабанчылары гюзлюк чачывгъа гиришмеге гьазирлик гёрюп тура. Урлукъланы, кюйлевючлени, дарманланы чагъында гьайы этилген. Оланы насибине, гьали берекетли янгурлар да болду.
Къаст этген къуру къалмас деген айтывну гьакълыгъына мюкюр болуп тура.
Абдулла ЗАЛИМХАНОВ.
