Кълычевлер ва Къандавуровлар – Хасавюртда ва районда белгили тухумлар. Эки тухумну авлетлери Папум ва Латип уьйленгенде шатлыкъны дазусу болмагъан. Шолагъа къыз тувгъанда, шатлыгъы дагъы да артгъан. Шо вакътиде Изумрут деп ат тагъылгъан къызны къысматы къыйынлы болар деп бирев де ойлашмагъан. Тувгъанда къысматынг нечик боларны билмейсен чи…

Изумрут Кълычева 1910-нчу йылда тувгъан ва оьзюне 13 йыл болагъан­да ата-анасы оьлюп, етим къала. Ону Абдулкъадир Къандавуров сакълай ва тарбиялай. Билимлеге табиат уьттюлюгю бар къыз 1926-1927-нчи йылларда Хасавюртдагъы 4 номерли комсомол яшёрюмлени школасында охуй туруп, 1 йылдан дёртюнчю, бешинчи ва алтынчы класланы битдире. Школаны инг де бек билеген охувчусу деп ону Магьачкъаладагъы медицина училищеге йибере.

1930-нчу йылда Дагъыс­тангъа В.Ленинни къызардашы Мария Ульянова геле. Хапарсыздан авруп къалгъан къонакъгъа къарамагъа ва таржумачы этип медицина училищени студент къызы Изумрутну сайлайлар. Шо вакътиде Дагъыстанда къумукъ тил аслу болгъан. Мария Ильинична къызны айланышын шонча да ушата чы, къолай болгъанда Дагъыстанны савлукъ сакълав комитетине, училищени битгенде къызны Москвадагъы медицина институтгъа йибермекни тапшура. Шо институтну къумукъ къызыбыз къызыл дипломгъа бите. Шону булан янаша ол маданият институтну да битдире. Охуйгъан­ йылларында Изумрут Мария Ильинична булан бирге Надежда Крупская,  Александра Коллонтай, М.Горькийни къатыны Мария Андреева, Тату Булач, Анна Луначарская ва башгъа белгили тиштайпалар булан таныш бола.

Охуп турагъан кюйде, шо заманларда къурулгъан Москвада яшайгъан дагъыс­танлыланы миллетлерини бирлешивюню председатели болуп да тура. Шо йылларда ол белгили инкъылыпчылар Ж.Къоркъмасов, И.Самурский, К.Мамед­беков, Л. Эрлих булан ёлугъа. Охуп битгенде огъар аспирантурагъа тюшмекни таклиф этелер, тек къыз рази болмай, шонда ол заочно охума тюше. Ол врачлар кёп тарыкълы Дагъыстангъа къайтма сюе. Гелгенде ону Дагъыстанны савлукъ сакълав наркомуну ёлбашчысыны орнунбасары этип белгилей.

1940-нчы йылда ол кандидат диссертациясын якълай ва Ленинграддагъы автодорожный институтну битдирген Нюрмагьаммат Мусаев булан таныш бола. Шогъар эрге де чыгъа. Шо йыл ол эрини ишине гёре, Ленинградгъа гёче ва шону бир районуну савлукъ сакълав бёлюгюню заведующийи болуп ишлей.

Давну биринчи гюнлеринде аэростатлар гьа­зирлейген ва оланы къоллайгъан эри оьле. Изумрутгъа бек къыйынбола. Гьар гюн деген кюйде токътавсуз гелеген яралыланы суткалар булан багъа туруп, юху ва ял не экенни де билмей. Шо йылларда ол гёрген адам танымасдай аза. Гьалсызлыгъындан ол 3 керен оьлме аз къалгъан.

Сёз ёругъуна гёре айтсам, къамавгъа тюшген Ленинградда яралыланы багъып этген къайратлы иши учун Изумрутну 1942-нчи йылда Загьмат Къызыл байракъ орден булан савгъатлагъан.

Ленинградны тарихинде инг де къыйынлы деп гьисап­ланагъан 1942-нчи йылда эсде ёкъ иш бола. Ол госпитальдагъы дежурствосундан уьйге геч къайта ва къатты оьлю юхугъа батып ята. Танггъа таба муну эшигин къагъагъан­ ва тырнайгъан­да йимик тавушлар эшитиле. Гьаран туруп, ярыкъ да тутгъан кюйде эшикни ача. Эшик алда гьалсыз ятгъан къатынгишини гёрюп, къарны айлана. Ол шонча да азгъан болгъан чы, шонча оьлюм гёрген Изумрут тарлыгъып да йибере.Тери тутулгъан сюеклер сёйлейгендей эшитиле. Яхшы кюйде къарагъанда, оьрдеги къабатда яшайгъан, эри шагьарны аманлыгъын сакълай туруп оьлген хоншусуну яш къатынын гьаран таный.

Ону гьаран таныгъаныны да себеби бар: Изумрут ишге танг булан гете, гечортада къайта, тек гюл йимик къызны кюл йимик сыпатын гёргенде, ол узакъгъа бармажагъын англай.

– Изумрут, мен билемен, сен бек яхшы адамсан. Мен оьле тураман, Аллагьны арагъа салып тилеймен, яшларымны къутгъар! – деп ялбара ва шо ерде жанын да бере.

Изумрут ону эки де яшын ала, оьзюне берилеген аш гесекни 3 де бёлюп  ашап яшайлар. Аналыкъ гьислер оланы ташлама къоймай ва яшланы нетип де къутгъармакъны гьайын эте. Шо вакътилерде ата-аналар карточкалагъа гёре берилеген ашны кёп янын яшлагъа ашатып, оьз­лер ачдан оьле болгъанлар. Шагьарда ата-анасыз къалгъан ва тиленип яшайгъан кёп яш болгъан. Изумрут бу яшлар да шоланы арасына къошулмасын деп гьай эте ва оланы анасына берген сёзюне амин болуп чыгъа. Бу яшлар сакълайгъанны билгенден сонг, госпитальдан олагъа да аш берме башлайлар. 5 йыллыкъ Валяны ва 2 йыллыкъ Юраны къамавгъа тюшген Ленинграддан къоркъунчсуз ерге чыгъармагъа янгыз 1943-нчю йылны башында бажарыла. Башгъа яшлагъа къошуп, оланы элибизни парахат боюна йибере.

Эки айдан азгъан-битген Изумурут да ятывгъа тюше ва къолай болмагъа деп тылгъа йибериле. Ол да Костромада больницада ята, тек толу къолай болгъанча чыдамай, Москвагъа къайта. Огъар СССР-ни савлукъ сакълав наркомунда оьр даражадагъы иш тапшурула, ол рази болмай, Совет армияны сыдраларына къошула.

Изумруд Латиповнаны Западный фронтну 21-нчи армиясыны 114-нчю авлакъ госпиталыны хирургия бёлюгюню начальниги этип белгилей. Огъар ва ону бёлюгюне атылагъан топлагъа, оьрден ташланагъан бомбалагъа къарамайлы, яралы солдатлагъа ва офицерлеге кёп керенлер бек четим операцияланы этме тюше. Янгыз операция этип къоймай, дав майдандан яралыланы чыгъар­магъа, тарыкъ буса дав этме де тюшген.

1943-нчю йыл Уллу Ватан давну четим йылларыны бириси. Совет асгерлер немислени бизин топуракъдан къувалама башлагъан йылланы аслусу деп гьисапланагъан­ йылда 3-4 кёп къыйынлы урушланы оьтгерме тюше. Шоланы бириси Смоленск шагьарны алмакъ учун этилинген. Шогъар барагъан ёлда Ельня деген бир боюнда батмакълыкъ, эки боюн агъа­гъан сувлар ва агъачлыкъ булангъы шагьарны боюнда немислер бек онгайлы ерлешген. Августну айны ахырына урушгъа бары да гьазирлик тамамлана. Шо бойгъа 114-нчю авлакъ госпиталь да чыгъарыла. Гьужумну башлап, экинчи гюн асгерлер 15-20 чакъырым алгъа йылышма бажара, тек немислер де шо онгайлы ерлени къолдан чыгъарма къоймай, бары да гючюн сала. Сентябр айны башлапгъы гюнлериндеги немислени гьава флоту совет асгерлеге кёп гюч эте. Олар Смоленск шагьардан 80 чакъырым аридеги Ельня шагьарны айланасын бомбагъа тута. Шолай бомбаланы бирлери Изумрут ишлейген госпитальгъа да тюше. Атышывлагъа къарамай операция этеген Изумрут да яралана. Интернетден ону Къызыл Юлдуз орден булан савгъатлавну гьакъындагъы кагъызы табулду.

«Эвакуация авлакъ гос­питальда асгер къуллугъун кюте туруп, И.Мусаева бажарывлу ёлбашчыдан къайры, бажарывлу хирург гьисапда да абур-сый къазангъан. Ол яралыланы онгайлы кюйде ерлешдире ва къайсына нечик кёмек этме герекни тезликде тапшура. Яралыланы багъыв ва операциялар этив сав сутка токъталмай юрюле. Гьар заман ону операция столну артында гёрме бола. Шо игитлиги учун И.Мусаева Къызыл Юлдуз орденге гёрсетиле. 114-нчю эвакуация авлакъ госпитальны начальниги подполковник С.Нор».

Ол оьзюню эсге алывларында солдатлардан къа­лышмай давда ортакъчылыкъ этген кююн хабарлайгъанда: «Биз докторларбыз деп оьзюбюзню аямай эдик, солдатлар ашагъан ашны да ашай эдик, олар йимик тёлелерде де яшай эдик, яралылар сав къалсын учун, яныбызда ярылагъан топлагъа да къарамай, операциялар эте эдик», – деген.

Изумрут Латиповна асгерлер булан дав эте туруп, Прагагъа ерли бара. Эгер де ол давгъа тюшген башлапгъы йылда госпитальда 7 санитар машин болгъан буса, давну ахырына 47 машинни ишине жавап береген бола. Давда гёрсетген къоччакълыгъы учун ол Ватан давну 2 даражалы ордени, «Къоччакълыгъы учун», «Ленинградны аманлыгъын сакълаву учун» ва башгъа медаллар булан савгъатлангъан.

Миллионлар оьлдю, болду яралы,

Оьтегенде Ватан давну  ёлларын.

Минглер булан оьлюмлени  къутгъаргъан

Унутмагъыз врачланы  къолларын,

– деп язгъан шаир Генрих Рудяков оьзюню бир шиърусунда. Минглер булангъы адамланы яшавгъа къайтарма кёмек этген къоллар давдан сонггъу йылларда да тарыкъ бола чы. Изумрут Латиповна Ленинградны темир ёлларыны санитар къуллугъу­ну ёлбашчысы болуп кёп йыллар ишлеген.

Ол оьзю оьлюмден къутгъаргъан Валяны ва Юраны тапгъан, оланы оьсдюрген, тарбиялагъан ва охутгъан. Олар да Ленинградда инженерлер болуп ишлегенлер.

Ленинград Изумрут учун аявлу шагьарланы бириси болуп токътай, ол сав оьмюрюн дегенлей мунда йибере. Тек ол бир заманда да ана элинден айрылмагъан, дос-къардашы булан къатнап яшагъан. Ону уью Ленинградгъа гелгенлени кёплерини   биринчи къонушу болуп да тургъан. Ол айрокъда оьзюн­ яшда сакълагъан Къандавуровланы агьлюсю булан гьаллашгъан. Осман ва Абдурагьим Къандавуровлар ону янына кёп бара болгъан. Ол авур авругъанда да, Изумрутну Дагъыстангъа гелтирип, огъар тарыкъ къаравну болдургъан да, тарыкъ-герегин етишдирген де Османны уланы Къазбек болгъан.

Изумрут Мусаева 1987-нчи йылда гечинген ва абурсый этилип Къандавурдагъы къабурларда гёмюлген. Шулай игит къысматы булангъы адамларыбыз эсибизден таймагъа ярамай. Олар бизин миллетни оьр этгенлени бирлеридир…

 

Гебек КЪОНАКЪБИЕВ.