Бизин совет асгерлени ва уьлкебизни халкъыны гючю, гьаракаты булан 1945-нчи йыл уллу Уьс­тюнлюкню гюню гелди. Байрам гьисапда шо гюн гьар йыл 9 Майда белгилене. Уьстюнлюкден сонг бирлешген Германия экиге бёлюндю, ФРГ ва ГДР.

Язбашны исси гюнлеринден бириси. ГДР-ни Саксонияда ерлешген Карл-Маркс-Штадт шагьары. Мунда булай ачыкъ гюнлер  айрокъда язбашда кёп аз бола. Шондан хошланып иш ёлдашым Юрий Озеров да булан конторгъа гирмей, абзарда, гюнжувакъда эре туруп, бугюн этилежек ишни гьакъында сёйлейбиз. Ол оьтесиз оьжетли давлар болгъан бойдан – Курск шагьардан. Биз токътагъан абзар увакъ, дёртгюл ташлар булан тизилген. Германияны кёбюсю орамлары, биналаны абзарлары давдан алда да, гьали де шулай ташлар булан тизиле. Машинлер, адамлар юрюй туруп, оланы уьстю лак сюртген йимик къаралдын-боямыш тюсде йыртыллай.

Бизден бираз ариде эки солдат яш шо ташланы къол арбагъа юклей. Оланы орнунда болгъан ойтангъа сари къайыр тёге.

– Шо ерни ташы тюпге басылып, ойтан болгъан эди. Ярашдыра буса ярай, не яхшы эте, – деди Юра, магъа къарап.

– Шоланы къасты чы башгъа бугъай, – дедим мен, яшлар ташдан толгъан арбаны алып гетме айланагъанын гёрюп.

– Бетон этме сама сюймейми, шо бир де ярайгъан­ зат тюгюл, – деди ол къарсалап.

– Неге ярамай?–деп бир башлап мен ону англап битмедим.

– Токъта чы, мен билип гелейим, сонг айтарман, – деп, ол уьйню бурунчагъындан айланып гетип барагъан солдатланы артындан алгъасады. Мен къуллугъу болуп гелгенлер булан кабинетге гирдим. Арадан хыйлы заман гетип, Озеров гирип гелди.

– Узакъ къалдынг, не болду? – деп сорайман.

– Гертилей де, бетон этме сюе болгъанлар хари. Замполитни янына барма тюшдю. Гьона, янгыдан салажакъ,– деп ол къайтып гелеген солдатланы гёрсетди.

Мени соравлу къаравума:

–Билемисен, ювугъум, бизин аталарыбыз, оланы агъа-инилери, къызардаш­лары кёп тер тёгюп бичгенлер, тизгенлер бу таш­ланы. Мен сагъа атам булан болгъан ишни айтайым, – деп, ювукъ гелип олтурду.

– Мен ону яхшы танымагъанман. Магъа алты йыл болагъанда ол давда къабунгъан ич аврувдан авруй туруп, инжинип гечинген. Ону къолларындагъы, бутларындагъы узун-узун гёгерген яралар бир де эсимден таймай. Шо яра гьызланы гьакъын­да анабыз кёп керенлер хабарлагъан.

 

Яшлар таш карьерлерде

 

Дав башлангъанда атабызгъа 13 йыл бола болгъан. Бутундагъы уллу яра гьызны ол оьзю йимик оьрюм яшланы, къызланы Германиягъа алып барагъанда къачабыз деп поездден атылып тюшегенде алгъан. Къачма болмагъан­лар, тутулгъан, аш-сув бермей такъсырлангъан. Къалгъан яраларын муна шулай таш чыгъа­рагъан, гьазирлейген карьерде алгъан. Балики, шу яшлар ташлама сюеген ташлар атамны къоллары, аялары тийген, ол бичген ташлардыр. Гьар юрюй бусам, шолагъа къарап, лакъыр эте бусам шолагъа тикленип къаламан. Балики, балики…Шулай ойлар да мени къыйнай, ювугъум.

Башлап баргъандокъ чу ону да, бир белорусь яшны да емиш бавлары булангъы бай немис къатын ишлетме алгъан. Емиш жыя­гъанда, ашамасын деп, ол яшланы сызгъырта болгъан. Олар да жан азыгъы емишни ашамай боламы? Сызгъырыв токътагъан­да буса ол къатынны буварывчусуну яшланы сыртларына сызгъырып-сызгъырып тел къатыш къамучусу тие болгъан. Бавларындагъы емиш битгенде ол къатын яшланы таш чыгъарагъан карьерге тапшургъан.

Карьерде оьзю йимик яшёрюмлер кёп къыйынлыкъланы башдан гечире. Уллу ярланы чыгъарып, уватып, бичип уьстге ташыйлар Машин юрюйген ёллагъа, адамлар учун этилеген сокъмакълагъа, абзарлагъа шо ташны тизелер. Ачлыкъдан, авур ишни гётерип болмай кёплер жан бере, кёплени къыйынлыкълар аврувлагъа тарыта. Янгыз карьерлердеми, олар бизин халкъны не къыйын иш бар буса да ишлетген. Ерни тюбюндеги давгъа савут чыгъарагъан заводларда ишлей туруп, дагъы уьстге чыкъмай, гюнню ярыгъын гёрмей нечесе минглер булан жан къыркъылгъандыр…

Анабызны шолай хабарларыны таъсиринден болма ярай, нече де бек гьасирет эдим шунда гелме, къарама, гёрме атам болгъан ерлени. Балики, ол юрюген ерлерден гьали мен де юрюймендир?! Балики, мен атамны къолу, аялары тийген ташлардан юрюймендир?! Шо гьис менден таймай.

Янгы гелгенде чи, эсингдеми, тартына туруп аякъ баса эдим шу ташлагъа. Буланы къаралдын тюсюн атамны къабаргъан къолларына ошата эдим. Абат алгъан сайын, гюнню тюбюнде къызгъан ташлардан гелеген иссиликни, атамны ва ону булан бирче къан-тер тёгюп ишлеген уланланы къолларыны аяларындан чыгъагъан исив булан тенглешдире эдим. Ону санларында ташлар къойгъан яралар гёз алдымда.

Гьали буса олар тизип гетген бу ёллардан нечесе минглер булан машинлер, адамлар юрюй ва гележекде юрюжек. Бу ёлланы фашистлени зулмусундан азат болгъан халкълагъа этегенни олар билген буса?.. Бу ёллардан бизин йимик оьз­лени анадаш халкъы да юрюжекни билген буса?! Атабыз кёп къыйынлыкъларда фашист есирликден къутулуп, Грецияда партизанлагъа къошулуп, ябушувларда болгъан ва оьзю йимик гьаллагъа тюшгенлер булан ватанына къайтгъан….

Юра кюстюндю. Мен огъар сёз айтма да болмай токътагъанман. Гюнтувушгъа бакъгъан терезебизге тиеген гюнню шавлалары кабинетни акъ тамына уруна, дёртгюл-дёртгюл гесеклер болуп, ачыкъ-боямыш тюсде лансыллай. Юрий о гёлентгилеге къарады, сонг терезеге бурулду. Шо гёлентгилер абзардагъы дёртгюл ташлардан гелегенни англап, иржайды.

– Билемисен, замполит магъа не деди? «Бизге бизин халкъ гёрген къыйын­лыкъланы, башдан гечирген зарлыкъланы бир де унутма ярамай. Олар – гючден мунда гелтирилип, къыйынлы гьаллагъа тюшген бизин ватандашларыбыз, сени йимиклени аталары, башгъаланы агъа­лары, къызардашлары, ювукъ адамлары… Парахат болугъуз, ташлар тизилип ерине салынажакъ. Бизден сонг къалгъанлар олай къыйынлыкъланы, олай зулмуну гёрмесин, инсанлар, дюнья­ны бары да халкълары парахатлыкъда яшасын учун бизин бу ташлардан алынагъан гьар абатыбыз къатты ва мекенли болма герек. Бизин бир тайпа ёлдашлагъа дарс бердигиз. Сизге баракалла, – деп, къолумну алды. – Гёресен, солдатлар тизип де битди, – деп Юрий сююнюп абзаргъа чыкъды.

 

Дёртгюл гёлентгилер

 

Бизин кабинетни тамындагъы липиллеп йыртыллайгъан дёртгюл гёленткилеге къарадым. Гьейлер, оьтген давну азабы, акъубасы булан бу гёлентгилени мени замандашым нечик аралыгъын тапды дагъы… Гертиден де, бизин уллу уьлкебизни къайсы ватандашына да дав деген сёзню таъсири, гючю бек тие. Атабыз Ленинградны блокадасында болгъан, Сталинград давларда ортакъчылыкъ этген, дав битме аз къалгъанда, авур яраланып, сакъат болуп къайтгъан.

Ол давну гьакъында айтма да сюймей эди. Айтма башласа да, оьзю гёрген къыйынлыкълар, давну оту-оьртени янгыдан къайтып гелегендей гёнгю бузулуп, тавушу къартырап, токътап къала эди. Ондан эшитгеним, билгеним бир де эсимден таярмы дагъы?!

Шолай, мени иш ёлдашым Юрий Озеров да, гёресиз, атасын яхшы танымаса да, ол гёрген къыйын­лыкъланы бу дёртгюл ташлар булан байлай. Шолай болма да герек. Неге тюгюл де, о заман болгъан агьвалатланы бизин наслу, бизден сонг гелеген наслу унутса, янгы давлагъа ёл ачылажагъы белгили.

Замполит айтгъанда йимик, инсанны титиретеген шо давну акъубалары такрарланмасын учун, бизин алагъан гьар абатыбыз да бек, юрегибиз де къатты болмагъа герек.

 

Яраш БИЙДУЛЛАЕВ