Россияны аграр республикасы саналагъан Дагъыстанда мердешли тармакъланы асувлу кюйде пайдаландырывда илмуну ва сынавну байлавлугъу осаллашмагъа тюшмей. ДР-ни Гьукуматыны Председатели Абдулмуслим Абдулмуслимов Магьачкъаладагъы Федерал аграр илму центрны Дагъыстанда иш гёреген бёлюгюню башчысыны къуллукъларын заманлыкъгъа кютеген Нариман Ниъматуллаев ва эсгерилген къурумну бёлюгюню заведующийи Абдусалам Хожаков булан ёлукъгъан. Ёлугъувну вакътисинде премьер-министр республикабызны аграр комплексинде 2023-нчю йылда илмуну имканлыкълары некъадар къоллангъаныны натижалары булан ювукъдан таныш болду.
Атчылыкъгъа да арт бермейик
Илму-техниканы алдынлы къайдаларын сынавда асувлу кюйде пайдаландырмакъ учун ерли гьакимият къурумлар, юрт хозяйство къуллукъчулар алимлер булан байлавлукъда иш гёрмесе бажарылмай. Шо ёрукъда иш юрюлсе гьайванчылыкъ ва оьсюмлюкчюлюк тармакъларда халкъны ва пачалыкъны сурсат аманлыгъын болдурувгъа лайыкълы къошум болагъаны гьакъда унутма ярамай.
Гьайванланы жынсларын къолайлашдырыв артдагъы йылларда сют ва эт учун оьсдюрюлеген тувар булан янаша гамишлени ва атланы ерли шартларда алдан берли сыналып гелген жураларын оьсдюрювге тергев артагъаны гележек учун асувлу болажакъ.
– Сынавда аграр тармакъны асувлугъун артдырывда, гертиден де, илмуну имканлыкъларын къоллав ва пайдаландырыв сурсат аманлыкъ учун юрюлеген гьаракатда аслу ерни тутагъаны англашыла. Гьайванчылыкъда ат ва гамишлер оьсдюрювню де тергевсюз къоймайыкъ, – деди А. Абдулмуслимов. – 2023-нчю йылда мен ДР-ни юрт хозяйство ва сурсат министерлигине атланы ерли жынсларын ахтарывгъа байлавлу болуп хас тапшурув берген эдим. Неге десегиз, алда атчылыкъ савлай Темиркъазыкъ Кавказда йимик, бизин республикабызда да мердешли тармакъ болгъаны гьакъда унутма тюшмей. Шо проект илму-сынав ишлерде толу кюйде якъланды ва атланы ерли шартларда амалгъа гелген жынсларын аянлашдырывгъа байлавлу ишлер башланды. Шо да гележекде регионну юрт хозяйствосунда гьар тюрлю къуллукъланы яшавгъа чыгъармакъ учун хайырлы болажагъы шекликни тувдурмай.
Гертиден де, дюнья сынаву малим этеген кюйде, жынслы атланы оьсдюрюв ярышлар учун да, дав урушлар учун да, ял алыв чараларда да бирни йимик хайыргъа токътай. Намуслу кюйде къуллукъ этсек, озокъда, тас этивлени алдын алма кёмеклеше, аукционлардан ломай къазанч, цирклерде ойнап-бийип гьюнерлерин гёрсетип дегенлей, сююнч гелтире…
Айтагъаным, атчылыкъда топлангъан сынавгъа да арт бермеге тюшмей. Совет девюрде колхоз-совхоз заманларда юрт хозяйствону талапларына гёре айрыча атлар сакъланагъан фермалар бар эди. Гьалиги заманда Къумукътюзде атланы отлатмагъа яда буса чапдырмагъа майданлар къыт болуп барагъаны теренден ойлашмагъа борчлу эте. Оьтген асруну къыйывсуз токъсанынчы йылларында Каспийск шагьарны ювугъундагъы къыйматлы жынслы атлар сакъланагъан хозяйство тозулуп, болмагъандай ёкъланды. Озокъда, къолдан чыгъарылгъан имканлыкъланы янгыдан ишге салмакъ учун гёрюлеген чараланы яшавгъа чыгъарма кёп заман да, харж да тарыкъ болажакъ.
Оьтген йыл Дагъыстангъа ишчи сапар булан гелген Тимирязевни атындагъы пачалыкъ аграр университетни алимлери бир нече районларда илму экспедицияларда болду. Атланы жынсларын аянлашдырывгъа байлавлу ахтарывлар оьтгерилди. Ахырында эсгерилген аграр центрге йимик ДР-ни юрт хозяйство ва сурсат министерлигине де атчылыкъны оьсдюрювге байлавлу пайдалы таклифлер де тапшурулду.
Атчылыкъны къысматына байлавлу илму ахтарыв ишлер, белгили болгъан кюйде, Дагъыстанда 2024-нчю йылда да давам этилежек. Бу гезик ишчи сапар булан бизин регионгъа Бютюнроссия атчылыкъ институтну алимлери гележек деп къаравуллана. Неге десегиз, Дагъыстанда атланы жынсларын токъташдырывгъа байлавлу илму ахтарывлар ахырынчы гезикде гьалиден 100 йыллар алъякъда оьтгерилип, оьтген шонча заманны ичинде тергевсюз къалгъан.
Гьалиги заманда Россияны оьзге бойларында йимик Дагъыстанда да ич туризмни аграр тармагъын оьсдюрювге тергев къолайлашагъаны атчылыкъны оьсювю булан тыгъыс кюйде байлавлу демеге ярай. Шолайлыкъда, «Дагъыстан» деген пачалыкъ къорукъну дазуларыны ичинде Агъачавулда, «Сарихум къайыр тёбеде» ва оьзге сыйлы табиат байлыкъларыбызны бар имканлыкъларындан пайдаланып атлар оьсдюрюлегени де туристлеге йимик, ерли халкълагъа да ял алмагъа кёмек этегени ачыкъ болуп гёрюне. Бугюнлерде туриндустрияны вакиллерини сиптечи гюбюню пикрусун якълап Дагъыстанда лап да кёп туристлер къатнайгъан маршрутда «Атланы театрын» къурмагъа Сергей Меликов да разилигин билдиргени гьакъда айрыча эсгермеге сюебиз.
Майлы сютю де, йымышакъ эти де пайдалы
Башгъа-башгъа ёравлагъа гёре гамишлени ватаны Африка ва Индия пачалыкълар санала. Россияда гьалиги заманда гамишлер аслу гьалда Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округундагъы республикаларда сакълана.
Тюзюн айтсакъ, алдагъы йыллардан эсе, гамишлер сакълайгъанланы санаву бизин республикабызда аз къаршылашагъаны ичингбушдура. Гамиш сютден гьазирленеген акъкъатыкълар, къалмукъ чай – пайдалы сурсат. Неге десегиз, сыйыр сютден эсе майлылыгъы 2 керен кёп. Эти десегиз ашамагъа-чайнамагъа йымышакъ ва югъунчлу да дюр. Гёнюнден мугькам аякъ ва опуракъ гийимлер этилегени гьакъда да унутма тюшмей.
Алда Къаягент, Къызылюрт, Хасавюрт, Гьайдакъ, Буйнакск, Къарабудагъгент районлардагъы юртларда гьар авулунда дегенлей айрыча гамиш гезивлер юрюле эди. Халимбекавулда чы индия жынслы шайлы авурлугъу булангъы кёп сют береген гамишлер фермаларда оьсдюрюле эди. Янгы иш башлайгъан заманларымда шонда болуп магъа да макъала язмагъа тюшдю. Гьай аман дагъы, гьалиги заманда гамиш сакълайгъанланы сыдралары бизин юртларда шайлы кюйде сийреклешгени ичингбушдура.
Алим Нариман Ниъматуллаев республикабызны маълумат къуралларыны къуллукъчуларына гьали-гьалилерде берген баянында Дагъыстанда гамишлер оьсдюрювге тергев къолайлашма башлагъаны гьакъда айрыча эсгерди. Россияны оьр охув ожакъларында чалышагъан алимлер арт вакътилерде гамишлени ерли кавказ жынслы жураларын ахтарыв булан машгъул болагъаны гележек учун асувлу болур деп умут этиле.
Гамишлер сакъламагъа муштарлылар аз – кёп буса да Дагъыстанда Бабаюрт райондагъы «Сектор» деген ихтиярлары дазуландырылгъан жамият да къаршылаша. Гьали мунда гамишлени санаву 250-ге ювукълашгъан…
Эсгерилген жамиятны сиптечилигин тергевсюз къоймай, уьлгюсюнден оьзгелени де ругьландырмагъа гёз алгъа тутулгъан. Шону учун ДР-ни юрт хозяйство ва сурсат министерлиги ерли илму-ахтарыв аграр центр булан бирлешип республикабызда гамишлер сакълама муштарлыланы иштагьландырмакъ учун тийишли кагъызларын гьазирлеп, РФ-ни юрт хозяйство министерлигине йиберди.
– Терик бойда гамишлер сакълайгъаныкъ арадан 20 йыллар оьтдю, – дей эсгерилген акционер жамиятны башчысы Агьмат Гьасаналиев. – Ювукъдагъы къамуш бийлеген тогъайларда олагъа ем де, эркин ял алмагъа сувлар да кёмеклеше. Батмакъларда лайгъа батып гамишлер зараллы аврувлардан ва зиянлы жанлардан тазаланагъаны белгили. Шону гьисапгъа алып, гамишлер сакъланагъан фермабыз гьайванлар учун онгайлы ерде къурулгъан.
Гамишлеге сыйырлардан эсе къуллукъ этмеге хыйлы да рагьат, сувлу емлени чи нечик де, гьатда къатты емлени де айырмай, къалды-къулдуларын къоймай ашап битдире. Фермада 18 йылны ичинде гамишлеге къуллукъ этеген савунчу Марият Мустапаева да оьз ишинден ялкъмай борчларына бажарывлу кюйде янаша. Танглагъан саниятына намуслу кюйде къуллукъ этип къазана.
– Гамиш сютден гьазирленген акъкъатыкълар – камасы, къаймагъы, бишлагъы, айраны ва шолай да башгъа маллары айлана якъдагъы къоллавчуланы янындан айрыча талап этилине, – дей Марият. – Агьмат агъай оьз ишинде бай сынав топлагъан зоотехник-ветеринар касбучу ва ёлбашчы. – Гележекде ол ерли талаплар булан дазуланмайлы, Москваны ва Россияны оьзге регионлары булан дыгъарлашып пачалыкъ кёмекден асувлу кюйде пайдалана туруп, иш гёрмеге ва гамиш ферманы генглешдирмеге умут эте. Ишде илму-техника имканлыкъланы къоллама, авур къуллукъланы машинлешдирме къаст этегени де ишге хошландыра.
Къойчулукъгъа да илму ахтарывлар тарыкъ
Дагъыстанда артдагъы йылларда 4 миллиондан да кёп къой ва эчки маллар сакълана. Шо да ич ва тышдагъы талапланы кютмеге имканлыкъ бере. Россияны регионларыны арасында лап да гёрмекли натижалары булан белгили болгъан. Бизин булан дос тюгюл пачалыкълар билдирген экономика къысасланы шартларында мердешли тармакъны хайырлыгъын артдырывда гьалиги заманда къой малланы оьсдюрювде санав булан дазуланмайлы, оланы жынсларын камиллешдиривге де айрыча тергев бакъдырыла.
– Совет девюрде республикабызны гьар тюрлю бойларында къойчулукъну оьсдюрювге байлавлу жынслашдырыв ишлер булан машгъул болагъан айрыча юрт хозяйство предприятиелер талаплагъа гёре асувлу кюйде хайыргъа ишлей эди, – дей ДР-ни юрт хозяйство ва сурсат министри Мухтарбий Ажеков. – Алдагъы колхозлар ва совхозлар, кётюрлюкге тарыды, тозулгъандан сонг жынслашдырыв заводлар, предприятиелер де ёкъланды.
Уьстде де эсгерилгени йимик, артдагъы йылларда жынслашдырыв ишлер булан машгъул болагъан предприятиелени янгыртывгъа байлавлу илму-сынав ахтарывлар оьтгерилегени гележек учун инамлыкъны тувдура. Къойланы эт, юн, сют, териси учун оьсдюрюлеген жынсларын айрыча этип Ставропол край ва шолай да Къалмыкъ республикаларда топлангъан бай сынавдан пайдаланып камиллешдиривге тергев арта барагъаны гележек учун инамлыкъны тувдура.
Къ. КЪАРАЕВ.
СУРАТЛАРДА: Агьмат Гьасаналиевни фермасында атлар да сакълана; гамишлеге де къуллукъ этиле.
