Темиркъазыкъ-Кавказ федерал округдагъы республикаланы экисинде де, Дагъыстанда ва Къабарты-Балкъарияда, алдан берли гёчювюл гьайванчылыкъ булан машгъул болувгъа айрыча тергев берилип гелген. Базар аралыкълар оьмюр сюреген дыгъар девюрде де аграр комплексини эсгерилген тармагъын оьсдюрювге байлавлу болуп кёп сёз юрюле. Шо гьакъда бизин алимлерибиз, – экономика илмуланы докторлары «Ёлдашны» 2023-нчю йылны ноябр айыны 24-нде чыкъгъан номерини «Спутник» деген ичделигинде Расул Къадиев ва Алкълыч Алкълычев оьз пикруларын аян эте.
Гёчювюл гьайванчылыкъны топуракълары гьисапда къолланып турагъан отлавлукъланы асувлу кюйде къоллавну масъаласына байлавлу гьар тюрлю ёлугъувлар, генгешлер, «дёгерек столлар» ва оьзге тюрлю гьакълашыв чаралар оьтгериле. Неге десегиз, артдагъы 20 йылланы ичинде бизин республикабызда сакъланагъан къой сиривлени ва туварны санаву белгили кюйде артгъан. Шогъар гёре къуллукълар да болмагъа тюше.
Муна шо саялы да гёчювюл гьайванчылыкъны топуракълары гьисапда къолланагъан яйлыкъ ва къышлав отлавлукъланы заралландырмай, экология талапланы гьисапгъа алып пайдаландырыв агьамиятлы масъала болуп токътай. Дагъыстанны юрт хозяйство ва сурсат министерлигини башчыларыны баянына гёре, гёчювюл гьайванчылыкъны дазуларыны оьлчевюнде асрулар боюнда отлавлукълар гьисапда къолланып гелген топуракъланы къысматы теренден ойлашмагъа борчлу эте.
Озокъда, сурсат малланы къадарын ва сан янын къолайлашдырыв – уьлкебизни ва халкъыбызны савлугъу, аманлыгъы учунгъу лап да агьамиятлы ва сыйлы борч. Гертиден де, оьсюмлюкчюлюк ва гьайванчылыкъ тармакъларда тувулунагъан масъалалар бир-бири булан тыгъыс кюйде байлавлу. Шону учун гьаллашып-гьакълашып топуракъ байлыкъларыбызны асувлу кюйде пайдаландырыв гележек наслуларыбыз учун асувлу болур.
Шону гьисапгъа алып, бизин республикабызны Халкъ Жыйыныны депутатларыны тавуш беривю булан 1996-нчы йылда РФ-ни законларына кюрчюленип эки закон къабул этилинген эди. Шо заман уллу агьамияты булангъы масъалагъа байлавлу оьтгерилген парламент тынглавларда магъа да ортакъчылыкъ этмеге тюшдю.
«Гёчювюл гьайванчылыкъны топуракъларыны хас статусу гьакъдагъы» законну «Гёчювюл гьайванчылыкъны топуракъларыны маънасы» деген биринчи статьясы «Гёчювюл гьайванчылыкъны топуракълары тарихи дазуларына гёре токъташды-рылгъан…» деп башлана.
Тек не этерсен, артдагъы 70 йылланы ичинде гёчювюл гьайванчылыкъны топуракълары ва гьайванмал тюзден тавгъа ва тавдан тюзге гёчюрюлеген ёллар талавургъа тюшюп, къоллав маънасын тас этди. Айтмагъа сюегенибиз, республика есликдеги отлавлукъланы дазулары ерли муниципал къурулувларыны ва шолай да топуракъ реформаны гьакъындагъы законларына гёре пайдаландырылмайгъаны айлана якъда къыставуллу гьалланы тувдура.
Къышлав къотанланы айланасындагъы юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъларда ва шолай да гёчювюл ёлларда амалгъа гелген законсуз къурулушланы законлашдырыв айлана якъдагъы экология гьалны бузукълашдырагъаны ачыкъ болуп гёрюне. Шолайлыкъда, юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъларда къайыр-чакълар бийлейген майданланы алдын алывгъа байлавлу чараланы оьтгерив къыйынлаша.
Бизин республикабызда ДР-ни Гьукуматыны Председатели Абдулмуслим Абдулмуслимовну баянына гёре, Дагъыстанда 4 миллиондан да кёп къой ва миллионгъа ювукъ тувар сакълана. Бу ерде уллу оьлчевлердеги гьайван-мал къайда сакълана, шону учун гёчювюл гьайванчылыкъны топуракълары некъадар асувлу кюйде пайдаландырыла деген сорав тувулуна.
Белгили болгъаны йимик, бу йыл яйлыкъ отлавлукълардан къышлав къотанлагъа миллион ярым къой маллар ва эки юз минг тувар гёчюрюлген. Къалгъан авадан пайы буса аслу гьалда къышыязы булан гёчювюл гьайванчылыкъны тюзлюк бойдагъы топуракъларында «отлай»… Къызлар ва Ногъай бойлардагъы минг йыллар боюнда амалгъа гелген дагьнили ва берекетли топуракъланы даражасы осаллаша бара.
Айтмагъа сюегенибиз, уьстде эсгерилген законну дёртюнчю статьясында белгиленген борчлар йырыла. Юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы къоруп сакълавну ва асувлу кюйде пайдаландырывну талаплары яшавгъа чыгъарылмай.
Муна шо саялы да уьстде атлары эсгерилген бизин гьюрметли алимлерибиз де эсгереген кюйде, гертиден де, гёчювюл гьайванчылыкъны тюзлюк бойдагъы топуракъларыны къыйынлы къысматын гьисапгъа алып, ДР-ни башчыларына тийишли чараланы гёрмекден гележекге байлавлу дагъы артыкъ масъала ёкъдур деп айтмагъа ярай. Неге тюгюл, 1,2 миллион гектардагъы къышлав къотанланы айланасындагъы топуракълардан бугюн 40 муниципал къурулувларыны «ижара-чылары» пайдалана. Озокъда, шогъар гьайванчылар айыплы тюгюл.
Бетни гьазирлеген
КЪ. КЪАРАЕВ.
