Умукюрсюн Мантаевагъа – 100 йыл

 

Дагъыстанны халкъ язывчусу Умукюрсюн Мантаева 1924-нчю йыл 12-нчи июнда Хасавюрт шагьарда тувгъан. Орта школаны битдирген сонг Магьачкъалада Дагъыстан пачалыкъ университетни филология факультетинде охугъан. Муаллим болуп ишлеген. Районну билим берив бёлюгюню инструктору болуп загьмат тёкген. Муаллимлени билимлерин камиллешдиреген институтда илму къуллукъчу болуп чалышгъан. «Дагъыстанлы къатын» деген журналны редактору болуп ишлеген.

У.Мантаеваны биринчи хабарлары ва очерклери 1957-нчи йылдан башлап «Ленин ёлу», «Дагестанская правда» газетлерде, «Дослукъ», (гьалиги «Тангчолпан») альманахда чы­гъып тургъан. Ону яшлар учун язылгъан «Эгизлер» деген хабар китабы 1964-нчю йыл чыгъа. Шондан сонг чыкъгъан «Алгъасавлу чакъырыв», «Ойлар», «Биринчи язбаш», «Увуч топуракъ», «Мени наслум» деген китапларында язывчу оьзю яшагъан девюрню масъалаларын; элине гьалал къуллукъ этивню, оьсюп гелеген яш наслуну тарбиялавну ва оьзге темаланы гётере.

Умукюрсюн Мантаева драматургия тармакъда да пайдалы кюйде чалышгъан. Ону «Юртлу къыз», «Юлдузлар», «Къысмат», «Алма бавлар» деген ва оьзге пьесалары къумукъ,авар, орус  театрланы сагьналарында ойналгъан. Ол тувгъанлы 100 йыл битегенликге байлавлу болуп бир асарын охувчуланы тергевюне беребиз.

 

Яраш БИЙДУЛЛАЕВ.

 

Ала гёлек

(Хабар)

 

Язбашны гюнлерини биринде тахтамекде янтайып тураман. Бек алгъасап уланым ишден гелди. Сагьатгъа къарадым–уьч де болмагъан.

– Балам, булай эрте нечик къайтдынг?–деп сорадым. Ол бир зат да айтмай, бириси уьйге гирип гетди.

Ашны иситейим деп айланагъанда уланым:

– Ажайым, тарыкъ тюгюл, мен ашама сюймеймен,–деди.

– Неге?

– Токъман, ажайым, сен къызынгны гёрме барамысан? – деп иржайды.

– Къызымны? – деп мен тамаша болдум. Уланым бир зат да айтмай алдына къарап токътады.

– Башгъа болгъан зат бармы? – дедим мен гьалекленип.

– Болгъан зат чы ёкъ, гьазир барагъан машин баргъа айтаман, – деди ол.

Уланым мени эсер-месер этип, машинге де миндирип, ёлгъа салды. Бир сагьатлыкъ ёл он сагьат чакъы гёрюндю. Нече тюрлю ойлар гелди башыма. Амалгъа гелмей бир зат болмаса, ёгъесе, эсде-ойда ёкъ ерден мени йибермес эди. Ана ёрагъандай болмасын авлет. Къызыма бир къыйын гелгендир. Сени къыйынынгны гёргенче, балам, Азирейил мени жанымны алсын, не этейим сизден яшырып, бир-бирде товбагъа да тюшюп гете эдим.

Дагъы яным-къарагюн, оьзю­гюз ойлашып къарагъыз да, къызымны янындан гелгеним бир жума да болмай. Пакъыр Зарипат, гёз гёрюшге гёрмекли гёрюнсе де, аврувлу зат.

Язбашны гюню буса да, чакъ бирде башгъа тюгюл, къышны гюнюнден. Эртен гюн чыгъып къарны ирите, тюшге бузлап ташдай бола. Сыргъалап, аягъы­на бир къыйын сама гелмегенми экен деп, аягъымны-башымны танымай бир гьалда етишдим.

Шюкюр болсун оьзюне, къызым ашгъа айланып тура, гиевюм де янтайып газет охуй, яшлар да абзарда ойнап туралар.

Къызым мени гёргенде тамаша болуп:

– Ажайым, булай нечик чыкъдынг? – деди.

– Чыкъмаймы тел урса? – деди гиевюм.

Къызым агьлюсюне яман къарагъан буса ярай да:

– Гьы, не аралтасан гёзлерингни, барына да оьзюнг гюнагьлысан, –деди гиевюм.

Макътанып да айтмайман, булар къошулгъанлы он йыллардан да къолай бола. «Дагьир-Зугьрадан» бир де башгъа тюгюл эди, гьали булагъа не болуп къалды экен деп эсиме гелди.

– Не болгъан, татывсуз сама болмадыгъызмы?–деп сорадым.

– Сора къызынга, айтар, – деди гиевюм.

Къызымны кююне къарап: «Дагьир-Зугьрагъа» гёз сама тиймегенми, – деп тогъушдум.

– Гёз чю тиймеген, арабыздан къара мишик оьтгенге ошай, – деди гиевюм.

– Мишикни отгъа салып къутулма сюесен, болмас! Айт барын да ажайыма, – деп тутду къызым.

– Озокъда айтарман, айтма тюгюлмю чакъыргъаным. Шу сени къызынга бир зат чы болгъан, – деп ол Зарипатны бармагъы булан гёрсетди.

– Воллагь, яшым, болма да ярай, докторланы дарманлары бир ерин сав этсе…

Къызым сёзюмню бёлюп:

– Ажайым, иш докторлар кёмек этеген ерден оьтюп битген. Гиевюнг къыр тартгъан. Къатыны сав бир ай уьйде болмагъанчы да…

– Айт, айт, гьали сени токътатма къыйын, – деди гиевюм.

– Озокъда айтарман, ялгъанмы? Тюнегюн сакъал да юлюп къайда онгарылдынг? Сен мени башымны къайдагъы ялгъанлар булан чырмама! Мен сени кёп яхшы таныйман, амма сени буса, мен бир зат да англамай деп эсинге геле. Муна гьана! – деп, къызым эрини ала гёлегин чыгъарып столну уьстюне ташлады.

– Гьали не деп айтарсан? Гёлегини бир гиччинев папиросну кюлю тийип гюйген ери бар эди. «Сен тикмесенг, мен тигермен» деп, магъа ачувгъа, бир къатын эркекге гёлекни ямап гийдирген. Сайки масъала, мени мысгъыллай. Мен ону ким тикгенни билмей къойман!–деп къызым оьрге-тёбен атылды.

Гиевюмню сыпаты агъарды. Дагъы не этсин да, амалсыз, Азирейил йимик къатыны жанын алып бара буса. Къарайман буланы кююне, иш уллу ерге чыгъып бара. Тамдан халилер ерге ташлана, шифоньерни, шкафны эшиклери дырбайгъан, къазан-аякъ бир-бирине уруна. Аявлу гёзлеге чёп тюшюп, ала-толпан тюшюп бара.

Буланы арасына от салгъан ала гёлекни къолгъа алып къарайман. Вёв-шав болсун магъа. Гиевюмню йыртыгъын тикме ярамайгъанны не билейим. Арты булай болагъанны билген бусам, гьабижай бюртюк чакъы тешик тананы башы чакъы болгъанча къояр эдим.