Гетген жуманы башында А-П. Салаватовну атындагъы Къумукъ музыкалы-драма театрны коллективи оьзлени гезикли жыйынын оьтгерди. Жыйында гьар тюрлю масъалалардан къайры, театрны директору Скандарбек Тулпаров бу йыл оьтгермесе ярамайгъан эсделик ахшамланы, юбилейни гьакъында айтды:

 

– Артдагъы йылларда гьар тюрлю себеплеге гёре бизин ишибизде уьстюнлюклер де, кемчиликлер де болду. Тек бу талчыкълы гьаллар бизин маданият ишибизни чёкдюрмеди, бизин бирикдирди, чыныкъдырды. Гьар тюрлю къыйын гьаллагъа да къарамай, бу йыл биз бизин артистлени бир нече юбилей ахшамларын оьтгермесек болмай. Шолай жыйынланы бириси РСФСР — ни халкъ артисткасы Саният Муратовагъа багъышланма герек. Ол тувгъанлы 100 йыл бите. Саният Татамовна бизин барыбызны да анабыз йимик адам эди, ону яхшылыгъы тиймеген бизин коллективде бирев де къалмагъан. Амма булай уллу пагьмуну, тизив адамны биз не буса да аз эсгеребиз, огъар багъышлангъан эсделик ахшамланы заманда бир сама да оьтгермейбиз. Гелигиз биз, февраль айны экинчи яртысында ону 100 йыллыгъына багъышлангъан уллу яратывчулукъ ахшамны оьтгерейик, – деди С. Тупаров.

Гертилей де, анадаш къумукъ театрны гёрмекли сагьна усталарыны санаву аз тюгюл. Олар пагьмусу ва бажарывлугъу булан оьзлени атларын да, къумукъ театрны атын да тавлар элинден хыйлы арек чыгъаргъан ва белгили этген. Олар бизин анадаш театр­ны милли башгъалыгъын ачыкъ кюйде гёрсетген, огъар лайыкълы макътавлукъну гелтирген.

Саният Татамовна Муратова 1924-нчю йылда Магьачкъалада айтылгъан къумукъ йырав Татам Алиевич Муратовну агьлюсюнде тувгъан. Атасыны ожагъында эркелеп оьссе де, гиччи Саниятгъа Совет гьукумат къагьрулу 30-нчу йыллар ва олардан да бетери – Уллу Ватан давну 40-нчы йыллары къаршы геле.

 

Сагьнада биринчи абатлар

 

1940-нчы йылда оьзюне янгы 16 йыл битген Саният Къумукъ театр­да ачылгъан студияны битдире ва театргъа артистка болуп геле. Бу вакътиге оьзю кёп яш буса да, мен оьрде эсгерген агьвалатлар къызъяшны яшавгъа чыныкъдыра, онда ата-анагъа, ватангъа бакъгъан сюювюн ва ойларын мекенлешдире. Саниятны гиччиден тутуп мукъаятлы тиштайпа болмагъы, бу янгы театрда башлана турагъан касбусуна тарыкъ бола.

Татам Муратовланы тухуму гьакъда мен атамдан эшитсем де, оланы бирлери булан, мисал учун Саниятны уланкъардашлары Мурат, Шарапутдин, Давут ва оьзю Саният булан бара-бара ювукъдан таныш болма да насип болду. Булар бары да бир йимик пагьмулу ва ачыкъ юрекли адамлар эди ва гьарисини гьакъында бир айрыча китап язмагъа тийишли экенге мен бир де шекли болмагъанман.

Мен танып янгы къатнап турагъан вакътилерде Саният Татамовна бизин белгили шаирибиз Абсалам Аскерхановну олжасы эди. Оланы 70-80-нчи йылларда уьюнде болгъан гьар тюрлю яхшылыкъ жыйынларда, мисал учун Абсаламны 60 йыллыгъы, Саниятны тувгъан гюню ва оьзгелеринде де магъа ортакъчылыкъ этме тюшдю. Неге десенг Абсаламны уланы гьали белгили композитор Аскерхан Аскерханов да, мен де о йылларда бир институтну битдирип, кёп ювукъ къурдашлыкъ юрюте эдик. Кёбюсю гезиклер о къоймай мени оьзю  булан атасыны янына алып бара эди.

 

Сынав топлана

 

Саният Муратованы яратывчулукъ оьрленивю ва аз заманны ичиндеги уллу оьсювю – совет къатынланы ич яшавун, хасиятын, пикруларын оьтесиз бай кюйде ачыкъ этмеге бажарагъаны да уллу касбу пагьмусуну барлыгъын­ гёрсете. Мунда, озокъда, Аллагь берген пагьмудан къайры, атасы Татам Муратовну тухумуну вакиллери таъсир этгенни де унутма тюшмей. Къуш уяда гёргенни эте дей. Ону бу пагьмулу адамланы «уясында» гёргени ва тарбиялангъаны, гележекдеги ма­даниятда гетежек ярыкъ ёлуна бирден бир шавла ва маъна бере эди. Неге десегиз, Саният сонгда ойнагъан гьар спектаклде оьзюню атасы Татамдан гелген пагьму булан бек таъсирли кюйде суратлангъан янгы келпетлени яратмагъа бажарды.

Актриса комедия ва драма рольланы бир йимик пагьмулу ойнай эди, Ол музыканы яхшы англай эди. Олай актрисалар гьар заманда да алдынлы сыдраларда болгъан, Саният да шолай болду. Актрисаны оьтесиз бай ва таъсирли тили бар эди. Шо буса къаравчугъа ол яратгъан келпетни ич яшавуну назик ерлерине ерли гьис этмеге имканлыкъ бере.

 

Ярыкъ пагьму

 

РСФСР-ни халкъ артисткасы деген ат кимге де берилмей. Мен оьрде эсгерген оьр музыкалы культурасы булангъы актриса таза ва бай ангы булан къаравчуланы узакъ йыллар есир этип турду. Шо саялы да, шексиз айтсам, режиссёрлар ону музыкалы спектакллерде кёп къоллай эди. Огъар биринчи баш рольланы тапшура эди. Ону бу уллу йыр пагьмусу, драма бажарывлугъу булан бирлешип дегенлей, актрисагъа енгил учгъунлу келпетлени яратмагъа кёмек эте эди. Магъа ону булан театрда ишлемеге насип болду. Саният Татамовнаны мен репетицияларында да гёргенмен. Бизин барыбызны да эсибизде Саният яратгъан келпетлер. Мисал учун, «Айгъази» «Юрек сюйсе»  «Министрни къатыны» «Уьйленив», «Уян ва йырла» деген спектакллерде ва олай да кёп санавдагъы оьзге келпетлер.

Йыллар нече де тез гете. Гьали йыллар гетгенде ойлашаман, Саният Татамовна берекетли адам да дюр эди, берекетли пагьму да дюр эди. Ол яш чагъындагъы заманларда да, мен уллулардан айтып эшитгенмен, оьтесиз гьайбатлы актриса болгъан. Шоссагьат Барият Муратованы рольларын экинчи юрютювчю этип буйрукъда чыгъа эди. Саниятдан къайры оьзге актрисаны о йылларда Барият ойнайгъан рольлагъа экинчи этип алмай эди. Ол сагьнаны герти кюйдеги устасы болгъан эди. Ону тюзелмеген бир ролюн да къаравчулар айтып болмас.

Халкъны эсинде ол «Айгъазиде» Баживню ойнайгъан кюй. Айгъази де, Умав да оьзлени дослары Гюлкъыз да, Саният да гёрюшегенде, ариден тав бетде олтургъан Бажив бу гьакъ герти досланы якълавчусудай гёрюне эди. Мунда Саният баживню мукъаятлыгъын ва сююв къабунгъан яшланы сюегенин, олагъа насип ёрайгъанын къаравчу­лар инанагъан кюйде гёрсетип болду. Саният Татамовна шо ойнагъан Баживню ролюнда йимик оьзюн яшавда да юрюте эди. Мен шону оьзюм де эс этгенмен. Ол уллугъа да, яшгъа да бир йимик гьюрмет этеген адам эди. Театрда ишлейген жагьил тиштайпалагъа оьз анасы йимик эди десем де, къопдурув болмас. Бу ерде мен Саният Татамовна булан узакъ йыллар кёп спектакллерде ойнагъан Россияны ат къазангъан артисти Байсолтан Осаевгъа Саниятны гьакъында сорайман. Ол булай деди:

– Белгили артистден къайры, ол рагьмулу, яшёрюмлер учун театргъа жанын берип къоягъан адам эди. Ол бизге ана эди. Ол ана буса, Дадам Сайитнуров бизге ата эди. Олар экевю де бизин, айрокъда Тотуханумну да, мени де кёп сюе эди. Мен неге экисин де къошуп айтаман. Анасы болгъан ожакъда, ата да бола.  Ата-ана яшларына бавурлу буса, яшлары да оьзлени яшларына шолай рагьмулу бола. Яманыбызны яшырып, яхшы ишибизни кёкге чююп яшай эди. Магъа ону булан уллу рольда биринчилей сагьнагъа чыкъма тюшдю «Уян, йырла!» деген музыкалы спектаклде. Ол мени баживюмню ролюн ойнай эди. Мен огъар: «сен мени кюрт ятгъан тавугъумсан», – дей эдим. Шолай ол оьзю яшавда дюр де дюр эди. Кёп керенлер мен ону булан гастрольларда болгъанман. Оьзюне бир сукара аш этсе шону да бизин булан пайлай эди.

Эсимде, биз янгы гелген йылларыбыз. Избербаш шагьарны къонакъ уьюндебиз. Биз о йылларда огъар Сона дей эдик. Сона эртен магъа – «яшым, базаргъа барып бир тавукъ да, чита да алып гелсенг ярамаймы, арив пилав этер эдим», – деди. Неге бармайман деп, йыракъ буса да базар къонакъ уьйден, ёлгъа чыкъдым. Гелген сонг пилавгъа тарыкъ затланы да алып къояйым деп, согъан, дюгю, яшылчалар да алып къайтдым. Тюшге къонакъ уьйню ичин аш ийис алды. Уллу къазан толтуруп бишген уьзбек пилав барыбызны да Сона турагъан уьйге жыйды. Пилав да ашадыкъ, чайлар да ичип, гьарибиз гьар якъгъа чачылдыкъ. Уллу коридорну толтуруп янгырыкъ тавушу булан Сона, «Гьайбат, эшик ачыкъ, столда сагъа сукара булан пилав къойгъанбыз, сувуп къалмасын деп тастымалгъа чырмагъан­ман» – деп къычырды. Шо вакътиде Гьайбат гелип ашагъанча тангнамаздан юртлагъа чыгъып­ гет­ген бригаданы ёлбашчысы Карав Хамавов геле ва тастымалгъа чырмалып турагъан исси пилав сукараны тапанча ургъандай эте ва савбол сен Сона деп чыгъып гете. Эсине тюшгенде, Гьайбат чырмалгъан пилав сукараны ача, о буса – бош. Шонда хатири къалып Гьайбат сен мени мысгъыллаймысан? Нете, мен сагъа мишикменми бош сукарангны ялама, деп эрише. Бу лакъырны эшитген Карав чыгъып: – Я, Гьайбат, гечип къой, билмедим, магъа къойгъандыр деп ашагъан эдим – дей. Сонг Сона мени янгыдан базаргъа йиберип, пилав ашатып Гьайбат булан ярашдыкъ.

Саният Татамовна булан мен кёп спектакллерде ойнагъанман, оланы барысын да эсгере турсам, хабар узакъ гетежек. Шуну булан битдирейим.

Саният Татамовна оьзю ойнагъан рольланы ва оьзю булан бирге ойнагъан артистлени гьакъында булай деген эди:

– Гьар къайсы артистни де яратывчулугъунда кёп зат ону булан бирге ойнайгъан артистден гьасил бола. Шо якъдан алгъанда магъа гьар заман насип бола эди. Бизин сагьнаны  лап пагьмулу актёрлары булан ойнамакъ магъа гер­ти кюйде ругьланывну гелтире эди. ДАССР-ни халкъ артисти М.Рашитханов, ДАССР-ни ат къазангъан артисткасы П.Аселдерова булан мен бирге яратгъан келпетлени арасында Гь.Рустамовну «Юрек сюйсе» деген пьесасына гёре салынгъан спектаклдеги Сувсар, Б.Нушични «Министрни къаты­ны» деген спектаклден министрни къатыны, Н.Гогольну «Уьйленивюнден» Фекла, озокъда А-П.Салаватовну «Айгъази» деген спек­таклинден Баживню ролю лап яхшы эсимде къалгъан рольлар.

Саният Муратова оьзю ачыкъ ва таъсирли пагьмусу булан къаравчуланы узакъ йыллар къувандырып тургъан. Гьалиги яш артистлер Саният Татамовнаны унутмай, ону берекетли пагьмусундан илгьам ала.

 

Багьавутдин ГЬАЖИЕВ,

Дагъыстанны халкъ шаири.