Белгили алимибиз Абусупиян Акаевни гьакъында эшитмеген адам ёкъдур. Ону асарлары булан школадан башлап таныш болабыз. Алимни яшавуна, яратывчулугъуна багъышлагъан асарлар да аз тюгюл. Мен оьзюм де ону асарларыны тилине, оьзтеречелигине тергев берип,  илму ишлер гьазирлеп тураман.

Шолай ахтарывлар этмек муратда янгыдан-янгыдан ону публицистика макъалаларын охума тюшдю. Шо заманда Абусупиянны бай варислигин бизге таржума этип, онгарып, топлап етишдирген, Аллагь рагьмат этгир, Гьасан Оразаевни атын уллу гьюрмет, баракалла булан эсгеремен.

Бу гезик мени  тергевюмню А.Акаевни «Къатынлар» деген макъаласы тартды.  Бу макъала Темирханшурада 1918-нчи йылда  «Тангчолпан» деген журналны 10-11-нчи номерлеринде чыкъгъан ва жамият-политика яшавгъа багъыш­лангъан макъалаларына гире. Ону ажамчадан гёчюрген ва баянлыкълар язып онгаргъан Гьасан Оразаев.

Макъала 106 йыл алда чыкъгъан буса да, ол бугюнгю жамиятны яшав гьалына къарап язылгъан деп эсинге геле. Абусупиян Акаевни макъаласында къатынгишилер булан байлавлу масъалалар гётериле. Биринчи сатырларындан башлап, автор Европада къатынгишилеге бакъгъан якъда юрюлген жамият политиканы суратлай (китапда язылгъан кюйде беребиз): «Аврупада яшайгъан гьар-бир миллет оьзлени падишагьлыгъын оьзгелерден оздурмакъ учун, гьар не затдан пайдаланмагъа имкан бола буса, андан гъафул къалмадылар. Шолай муратгъа етишмакъгъа инг уллу себеп: мактапланы, мадрасаланы кёп этмакъ да, арив низамгъа салмакъ да болмакъ саялы, инг аввал тиши-тырнагъы булан мактаплагъа къарышдылар».

Тек о пачалыкълар мактапланы ачып къойгъан булан токъташмай,  яшланы аналарына да илму уьйретип, маърипатлы этмекни арив гёрген, мактапланы къатынлагъа-къызлагъа да ортакъ этген «яшлар чубукъ йимик къайсы якъгъа да иелеген заманында аналаны къолунда болагъан саялы».

Европадагъы гьалны суратлай туруп, Акаев билим алгъан къатынгишилени ишлеге къуршалмакъны масъаласын суратлай. Макъаланы охуйгъан адам авторну тыш пачалыкълардагъы гьалланы терен билеген кююне, ону жамият англавларыны генглигине тюшюне.

Мисаллар гелтире туруп, Акаев булай эсгере: «Дюньядагъы бусурман болду, гавур болду, бары да пачалыкълар ярышда чабагъан­атлар йимик, бир-биринден озмагъа далап этелер. Биринде бир тюрлю затдан пайда гёрюнсе, къалгъанлары да ондан уьлгю алалар. Шо саялы, къатынланы ишге къошуп пайдаланмакъны пикрусу Мисриде, Истанбулда да хозгъалышды».

Тек къатынгишилени охув-билим ягъындан хозгъалышыв башлангъанда  Истанбулда да, Мисриде де къатынланы бетлеринде пердев (никаб), аркъаларында шаршав болмакъ саялы, къатынланы ишге къошмакъ масъаласы четимликлеге урунгъан. Бу ерде Абусупиян Акаев бирдагъы бир аслу масъаланы арагъа чыгъара: къатынгишилени бетлерин пердевлер булан ябылмакълыгъы.  Шо масъала бизин бугюн тувулунуп турагъан дин-жамият гьалны аянлашдыра. Абусупиян Акаевни шо гьалгъа гёре язгъан ойларын бек агьамиятлы гёрдюм ва сизин булан пикрулашмагъа да сюйдюм.

Белгили дин алимибиз язагъан кюйде, шариатда да, Къуранда да, Пайхаммар (саллаллагьу алайгьи ва салламны) гьадислеринде де къатынлагъа пердев салмакъ борч деген зат гёрюнмей. Акаев айтагъан­гъа гёре, Къуранда   Пайхаммар (с.а.с.) къатынлары бетлерине пердев салып, ят гишилерден яшынсын деген зат бар. Абусупиянны оюна гёре, Пайхаммарны (с.а.с.) къатынлары башгъа, оьзге къатынлар башгъа. Шогъар гёре ол Къурандагъы аятны далил этип гелтире: «Я нисаан набиййи, ластунна ка агьадин мина ннисаи». Ону маънасын да автор булай англата: «Пайхаммарны (с.а.с.) къатынлары оьзге къатынлар йимик тюгюл». Шо  калималагъа асасланып, Акаев: «Олай болгъан сонг, олагъа болгъан гьукму башгъалагъа да болмакъ борч болмаса да ярай», – деп токъташдыра.

Макъалада къатынгишини гийимине, турушуна байлавлу автор булай дей: «Къуранны бирдагъы еринде, бары да къатынлагъа бир йимик адаб уьйретмакъ учун, «сиз орамда юрюйгенде гёзлеригизни эки якъгъа къаратмай, алдыгъызда сакълагъыз. Юзюк йимик, билезик йимик аривлик затларыгъызны да бир тюрлю ишаралар этип барлыгъын билдирмей юрюгюз» деген затланы айта». Шонда бетлеригизге де пердев салыгъыз деп айтылмагъан­ чы, шо борч этип гёрсетилген буса, язылмасмы эди?»

Абусупиянны ойларын узата туруп, оьзюм гёрген бирдагъы бир мисал айтма сюемен. Гьажгъа баргъанда сыйлы Каабаны янындан таваф этегенде къатынгишиге бетин ябып айланмакъ инкар этиле, этмесе къоду салына. Эгер къатынгишини бети аврат болмагъан сонг, негер бир-бир алимлер, олагъа тынглап тиштайпалар да бетин ябып юрюмекни арив гёре экен?

Шо соравгъа да Абусупиян Акевни булай жавабы бар: «Биз шо суалгъа жавап ойлашгъанда, эки тюрлю затгъа юрегибиз бара: биринчиси – Пайхаммар алайгьи ссаламны къатынлары, Аллагьу Тааланы буйругъу булан, бетлерине пердев салгъанда, оьзге къатынлар да оьзлеге борч болмаса да, олагъа ошамакъ учун сала гелген болмагъа ярай.

Экинчиси, алъякъда бийлер-ханлар оьзлер учун уьч-дёрт къатындан башгъа да, он-он беш къаравашлар да сакълай болгъанлар. Он беш де, йигирма да къатын янгыз бир эргишиге байланса, сабурлукъ этмакъ да, бир эргиши йигирма къатынгъа таманлыкъ этмакъ да, кёбюсю гьалда, болмас йимик зат. Шо саялы, алдынгъы бийлер-ханлар ят гишилени гёзюнден сакъламакъ учун, къатынларына пердев салып сакълай болгъангъа ошай. Олагъа къарап, оьзгелер де эте гелгендир».

Оьзюню ойларын узата туруп, Акаев бу масъала Дагъыстанда агьамиятлы тюгюл деп эсгере: «Энди масъаланы бизин Дагъыс­тангъа оьлчеп къарайыкъ: пердев масъаласы Мисриде де, Истанбулда да гьар нечик сюйсе гелсин, бизге де гелип арагъа тюшежакъ масъала тюгюл, бизин къатынларда пердев ёкъ… Пердев масъаласы бизин инжитмежек. Шогъар сама Аллагьгъа шюкюр». Амма бугюн буса биз абурлу алимибизни оюна да гелмеген гьал Дагъыстанда эркин кюйде яйылып барагъанны гёребиз. Ойлары асрулардан алда юрюген уллу алимибиз де ойлашмагъан затлар тувулунуп турагъан­ны шагьатларыбыз.

Артдагъы гюнлерде Татарстандан Дагъыстангъа гелип къонакъларым бар эди. Магьачкъаладан айлангъан сонг ашюйде ашлар къаравуллап олтургъан заманыбызда, лакъырлашывубуз болду. Олар оьзлени бир тамашалыкъ этдирген затланы арасында динге гёре гийинген къатынгишилени тюрлю къайдаларын эсгерди. Бетлерин ябып айланагъанлар оланы айрыча тергевюн тартгъангъа гёре, олар мени ойларымны билме сююп, сорав берди. Гертилей де, Дагъыстанда, айрокъда шагьарларда артдагъы йылланы ичинде олайлар кёп болду. Олар не гьакъылгъа, не ойгъа къуллукъ этегенин англамай эдим. Абусупиянны макъаласын охугъан сонг, кёп затгъа тюшюндюм. Озокъда, дин масъала  –ата-ананы баладан, къардашны къардашдан айырып болагъан масъалалардан бири. Терен илмусу ёкъ адам динни юрютюв къайдаларына гёре сёйлемек-язмакъ къаршылыкълы ойлар тувдура. Болса да, бу масъалагъа гёре ойларымны язмай болмадым. Мен ойлашагъан кюйде, сыйлы Къуранны да, гьадислени де, Пайхаммар саллаллагьу алайгьи ва салламны яшавун ахтаргъан уллу алимлерибизни ойлары ачыкъдан-ачыкъ бизге ёллар-ёрукълар гёрсетген сонг, оьзге гьар-тюрлю алимлени ойларын оьзюбюзге борч этип, оьзге пачалыкъдагъы къайдаланы бизге уьлгю этип алып юрютмеге тарыкъ тюгюл.

Динибизге гёре юрюмек учун низамлы  къайдаланы 100 йыллар алда язып къоюп гетген уллу алимибиз Абусупиян Акаевни ругь варислиги бугюнлерде де бизге ёл гёрсетеген бир уллу ярыкъ болуп табыла.

 

Ругьаният МУСАЕВА,

филология илмуланы кандидаты.