Артдагъы айланы ичинде сатывда дюгю къыт болуп къалды. Бирлери шону бизге санкциялар билдирген пачалыкълар этген къысаслыкъдан гёре, башгъалары буса бизин уьлкеде болдурулгъан дюгю тыш пачалыкълагъа йибериле деп де айта. Багьасы 1,5-2 керенге гётерилип арагъа чыкъса да, дюгюню къытлыгъы гьис этиле. Шогъар дагъыстанлылар бек тамаша болду, неге тюгюл бизин республикада чалтикчилик тармакъ йылдан-йыл арта, янгы техника булан таъмин этиле, авлакълары генглеше. Оьтген йылны алып къойсакъ да, 31,8 минг гектар ерден 129 минг тон чалтик алынгъан. Шо буса гьар гектардан 40 центнерден де артыкъ гелим бола.
Малны болдурмакъ бир яны, ишлетмек аслусу
Тенглешдирип айтсакъ, 2015-нчи йылда чалтик чачыв авлакъланы майданы 15,8 минг гектаргъа гьаран етише эди. Шо ерден 62 минг тон ашлыкъ алынгъан. 8 йылны ичинде ишни 2 керенге артдырмакъ, бек яхшы натижа. Шолар барысы да чалтик болдурувгъа тергев артгъандан гьасил бола. Сан янлы урлукълар алывда, аслу гьалда чеклени онгарывда, сонг да сув гелеген татавулланы ярашдырывда гьукуматны янындан этилген кёмек тармакъны янгы даражагъа чыгъарма имканлыкъ берди.
Асыл урлукъланы алывгъа, агротехника ишлени этивге, азыкъланды-рывгъа берилген субсидиялар чалтикчилени ругьун гётерди. Олар да гьар йыл сайын майданларын артдырма башлады ва гьукуматдан къайры маячыланы харжларын да къоллап, ишин оьр даражагъа чыгъарды.
Чалтикни болдурмакъ бир, ону ишлетмек аслу яны бола, неге тюгюл алдындагъы йылларда чалтикни ишлетип дюгюге айландырмакъ учун хоншу регионлагъа чыгъарма тюше эди. Бугюнлерде гьал къолайлашып геле, артда къурулгъан чалтик ишлетеген 4 завод болдурулгъан чалтикни кёп янын Дагъыстанда ишлетме имканлыкъ бере.
Дагъыстан уьлкеде экинчи ерде
Алда эсгергеник йимик чалтикни майданлары 2023-нчю йылда 31,8 минг гектар ерни бийлеген, шондан 17,5 минги — Къызлар районда. Бу бойда гёчювюл тав хозяйстволаны чалтик авлакълары да ерлешген. Дагъыстанда акъ бюртюк ашлыкъны 20 хозяйство юрюте. Бу топуракъларда болдурулгъан чалтикни татыву айрыча башгъа ва тышдагъы регионларда да «багьасы» бар. «Къызлар дюгю» деген ат тагъылгъан малны адамлар кёп сююп алалар ва халкъара выставкаларда огъар яхшы къыймат бериле.
Чалтик шолай да Тарумов районда 4 минг гектарда, Бабаюрт районда 3 мингден артыкъ ва Гуниб районну къотанларында 2 мингге ювукъ ерде оьсдюрюле.
Къазбек ва Акъуша районланы къотанларында 930 ва 800, Хасавюрт районда буса 750 гектар ерде чалтик болдурула. Санав якъдан алса, Дагъыстан Россияда чалтик оьсдюрювде Краснодар крайдан сонг экинчи ерде, шо буса гёрмекли натижа.
Четим масъалалар еринде чечиле
Эсгерилген министерликни ёлбашчысы Мухтарбий Ажеков Да-гъыстанны Халкъ Жыйыныны сессиясында гьисап берегенде, чалтик ишлетив артдагъы 3 йылны ичинде 10 керенге артгъанны айтды.
–Республикада толу чалтик болдурув ишде бирлик болдурулгъан деп айтма боламан, – деди министр. – Къурулгъан заводларыбызны ишге салыв булан бирге чалтикни ишлетивню 10 керенге артдырдыкъ. Натижада алынгъан дюгю тыш пачалыкълагъа йиберме болардай даражада гьазирлене. Артдагъы 3 йылны ичинде чачыв майданланы 19 процентге артдырдыкъ.
Бу йыл 130 минг тон чалтик къаравуллана
Юрт хозяйство ва сурсат министерликни вакиллери чалтик болдурагъан районларда кёп болалар, тувулунгъан масъалаланы еринде чечелер. Аслу масъала – техника етишмейгенлик. Дагъыстанда чалтик къайтарагъан 153 комбайн бар. Шолар етишмейгенге хоншу регионланы техникасы къоллана. Тек шо бойда да ашлыкъ къайтарыв ишлер юрюлеген замангъа къаршы гелип къала. Шону учун да, хас техника алывгъа айрыча субсидиялар гёрсетмесе, шо гьал дагъы да узатылажакъ. Сайламлы урлукълар алывда дагъыстанлылар Къубан Бютюнроссия илму-ахтарыв институт булан аралыкълар юрюте. Артдагъы 2 йыл шоланы урлукъларыны багьалары артгъан. Тезде республикада да сайламлы урлукълар болдурувну чараларын гёрмесе болмажакъ.
Дагъыстанны юрт хозяйство ва сурсат министрини 1-нчи орунбасары Шарип Шарипов гьали-гьалилерде Къызлар районда болду ва чалтик къайтарылагъан кюйню тергеди.
Ол «Кизлярагрокомплекс», «Арешевка», «Риск» ва «Нива» деген хозяйстволарда болду. Дёрт де хозяйствону чалтик чачылгъан авлакълары 5200 гектар бола, шо буса республикада чалтик оьсдюрюлеген авлакъланы 17 проценти. Ол баргъан хозяйстволарда чалтикни къурутма, ишлетме ва сакълама имканлыкълар яратылгъан. Шо ишлени кёбюсю компьютер-лешдирилген.
– Шу хозяйстволар мелиорацияны оьсювюне гиреген федерал программаланы ортакъчысы, — дей Ш.Шарипов.– Шуларда чеклер янгы къайдада къурулгъан. Сёз ёругъуна гёре айтсам, бу йыл Дагъыстанда 1200 гектар ерде янгы чеклер къурулгъан ва 1 гектар ердегилери янгыртылгъан, шо буса уьлке оьлчевде алгъанда да бек яхшы натижа.
2022-нчи йылда Къызлар районда 4 чалтик ишлетеген завод ачылгъан. Шолар бир гюнде 250 тон чалтикни ишлетме бола.
Чалтик болдурагъан Гьайбулла Гьайбуллаев ёлбашчылыкъ этеген «Арешевка» деген ихтиярлары дазулангъан хозяйство 2008-нчи йылда къурулгъан. 2021-нчи йылда бу хозяйство 28,3 миллион манат таза хайыр алгъан.
Октябр айны 18-ине чачылгъан авлакъланы 50 проценти къайтарылып битген. Гьар гектардан 44 центнер гелим алына ва къурутулгъан-къурутулгъаны ишлетилме де башлагъан. Тезде тюкенлени къапасаларында макъталгъан «къызлар дюгюню» гёрме болажакъбыз. Багьалары учуз болар деп де ойлашабыз.
Бугюнлерде чалтикчилени аслу борчу гьар онгайлы гюнню къоллап, болдурулгъан малны тас этивсюз къайтармакъ.
Гебек КЪОНАКЪБИЕВ.
