Уьлкебизде колхозлар ва совхозлар тозулгъан сонг, гьалиги заманда юрт хозяйство тармакъда загьмат тёгегенлер ва доланагъанлар ончакъы кёп тюгюл. Демек, алъякъда шо тармакъ ончакъы хайыр ва гелим гелтирмей деп айтылып тура эди. Тек адам ишни кютмеге сюе буса, олай да шо ишни гьакъ юрекден сюйсе, шондан хайыр алмагъа ва оьзгелеге тийишли кюйде къуллукъ этмеге бола. Масала, чечеклеге къонагъан жибин янгыз оьзюне пайда алып къоймайлы, тереклерде емиш болмагъа болушлукъ эте. Шолай, топуракъ булан доланагъанлар да халкъгъа пайда гелтире.
Бизин Къарабудагъгент районубузда юрт хозяйство – экономиканы лап да уллу тармагъы ва шону оьсювюню кюрчюсю. Юрт хозяйство тармакъда гьайванчылыкъ булан доланагъанлар да бар. Уллубийавулдагъы «Умаров» деген агьлю гьайванчылыкъ ферма да шолайлардан санала.
Шоллукъда, «Районну яшаву» деген газетни баш редакторуну заместители Багьавутдин Самадов «Умаров» деген агьлю гьайванчылыкъ ферманы вакили Жабрайыл Умаров булан ёлукъгъан ва сют ферманы бугюнгю яшаву гьакъында лакъыр этген.
– Жабрайыл Османович, сизин агьлю гьайванчылыкъ фермагъызны биринчи абатларыны гьакъында баянлыкълар берсегиз нечик болур?
– «Умаров» деген ферма 2009-нчу йылда къурулса да, сют, гьайванчылыкъ булан 2013-нчю йылда машгъул болмагъа башладыкъ. Сыйырланы «Голштинофризы» деген журасын Ставрополь ва Краснодар крайлардан 2013-нчю йылны ахырында алып гелдик. Гьар региондан 24 сыйыр алдыкъ. 2016-нчы йылны башында Темрюк шагьардан дагъы да 12 сыйыр алып гелдик. Озокъда, башлапгъы йылларда 12 гьайванны тас этдик. Амма муна 5 йылны узагъында савулуп ва балалар берип турагъан сыйырларыбыз да бар. Гьатта бир сыйырыбыз 3 эгиз бузав къозлагъан. ДР-ни юрт хозяйство министерлигини бир-бир касбучулары: «Шолай сыйырлар бизде узакъ яшамай», – дей эди. Тек, гёресиз, сыйырлар къозлап, арив арта бара.
– Гёз тиймесин! Гьайванчылыкъ тармакъ ончакъы хайыр гелтирмей деп, халкъны арасында кёп айтыла. Шо гьакъда не айтмагъа боласыз? Олай да, сизин фермагъызгъа акъча маялар булан кёмек этилдими?
– Озокъда, сют, гьайванчылыкъ – бек къыйын тармакъ. Болса да, адам гьакъ юрекден чалышмагъа токъташса, ол бир къыйынлыкъгъа да къарамайлы загьмат тёге. Масала, мен оьзюм агроном яда зоотехник тюгюлмен. Башына тюшген башмакъчы болур дегенлей, гьайванчылыкъда ишлемеге урунгъан сонг, гьар тюрлю генгешлерде, семинарларда ортакъчылыкъ этмеге башладым, демек, сынавумну артдырмагъа токъташдым.
Гертилей де, тышдан гелтирген сыйырларыбыз башлапгъы йылларында 25-28 литр сют бере эди буса, сонггъа таба 40 литрге чыгъармагъа да бажарылды. Шо ишде кёп айлангъанман. Берилишлерде, ёлугъувларда, илму-сынав генгешлерде де ортакъчылыкъ этгенмен.
Сыйырланы шартларын яхшылашдыргъан сонг, олар аврумайгъан ва кёп сют береген болдулар. Оланы емини ва ашавуну гьайында да турмагъа тарыкъ.
2014-нчю йылда, тийишли кагъызларын да онгарып, ДР-ни юрт хозяйство министерлигини конкурсунда ортакъчылыкъ этдик ва грантына ес болдукъ. Шо йыл бизин фермагъа 4 миллион 900 минг манатны къадарында акъча мая берилди.
– Жабрайыл Османович, сют сатагъан автоматланы гьакъында не айтмагъа бажарыла?
– Биринчилей, шо хас къуралланы 2000-нчи йылланы башында Швейцария уьлкеде къолламагъа башлагъан. Буссагьат дюньяда шолай къураллар 10 минг бар деп айтыла.
Шо автоматны аслу мурады – таза сютню бар кююнде алывчугъа тез болжалны ичинде етишдирмек. Ачыкълашдырып айтсакъ, сыйырны савув, сютню къайнатып, сувутув, автоматгъа салыв ва алывчу сютню шо къуралдан гьагъын берип алыв бола. Шу ишни барысына да 1 сагьатдан артыкъ заман тарыкъ тюгюл. Демек, алывчу янгы савулгъан сютню ала. Шо сютню адамгъа тарыкъ бары да микроэлементлери де сав сакълана.
– Гьали энни оьзю сыйырларыгъызны гьакъында айтайыкъ. Савулагъан сыйырлар, оланы бузавлары нече бар?
– 2019-нчу йылны башына 141 сыйырыбыз бар. Шоланы 87-си савулагъан деп гьисапланса да, 65-си бугюн сют бере. Орта гьисапда гьар сыйырдан сутканы ичинде 19-20 литр савабыз. 2018-нчи йылны боюнда гьар сыйырдан 4650 литр сют савгъанбыз. Умуми алгъанда буса, 4046 центнер сют алынгъан. Шо сютню 3910 центнери сатылгъан, къалгъаны буса бузавланы оьсдюрмек учун берилген. Районда орта гьисапда бир сыйырдан 1 йылда 2800 литр сют савула. Бизин фермабызныки – 4650 литр.
Бир сутканы узагъында бизин фермабызда 1200 литр сют савула ва алына. Сют сатагъан автоматда 1 литр сютню багьасы – 45 манат. Биз сютню шо багьадан сатабыз.
– Сютюгюзню адамлардан, демек, автоматлардан къайры, дагъы алагъан башгъа къурумлар бармы?
– Бизин сютюбюзню Уллубийавул юртубуздагъы «Фиалка» деген яшлар баву, Магьачкъаладагъы Дагъыстан пачалыкъ аграр университетни бишлакъ этеген къуруму ва дагъы да 2 сют цех ала. Шолар бизин сютюбюзню къоллай.
– Сыйырларыгъызгъа ем де герек чи. Емни масъаласын нечик чечесиз?
– Гертилей де, гьайванланы сакъламакъ ва оьсдюрмек учун ем тарыкълыгъы ачыкъ. Емни де сатып алабыз. Аслу гьалда Бабаюрт райондан гелтиребиз. Яй вакътиде бир люцерна тайны багьасы 130 манат бола буса, къыш заман – 180 манатдан алмагъа борчлу болабыз. Сав йылны боюнда 18 минг бичен тай алына.
Сонг да, 300 тон ем алабыз. Оьзюбюзню еслигибизде 10 гектар тюгюл майданыбыз ёкъ. Шо майдан къолай болса, ем де кёп болур эди. Нечик алай да, гележекде шонда люцерна чачмагъа ва йылда 4 керен ормагъа умутлубуз.
– Сизин фермагъызда савунчулар ва бузавчулар болуп ишлейгенлер бардыр. Демек, иш ерлер де болдурасыздыр. Олай да, бюджетге налоглар ва оьзге харжлар тёленедир?!…
– Озокъда, пачалыкъ булан аралыкълар тутгъан сонг, пачалыкъдан кёмек акъча маялар да алгъан сонг, пачалыкъгъа да кёмек этмеге, законлар талап этеген кюйде чалышмагъа борчлубуз деп гьисаплайман.
Буссагьат «Умаров» деген фермабызда 6 адам загьмат тёге. Оланы арасында бузавчулар ва савунчулар бар. Олагъа закон гёрсетеген кюйде алапалар да тёлейбиз. Пачалыкъгъа тёленмеге герекли налогланы да ва харжланы да оьз болжалында тёлейбиз. Олай этмесек, бизге пачалыкъдан сютге деп берилеген субсидия акъча маялар берилмей чи. Демек, гьар литр сютге 2 манат 40 кепек кёмек гьисапда алабыз.
Налогланы ва тёлевлени гьакъында мекенли айтайым. 2018-нчи йылда налог гьисапда 70 минг манат, бюджет тюгюл фондлагъа 96 минг манат акъча тёлегенбиз.
– Жабрайыл Османович, сизин фермагъызны натижаларын яхшылашдырмакъ ва оьсювюн болдурмакъ учун гележекде не йимик чаралар гёрмеге умутлусуз?
– Къайсы къурум да оьзюню чалышывунда хайыр алмагъа умутлу экени, башгъа, яшыртгъын зат тюгюл. Шолай бизин фермабыз да. Айтагъаным, гележекде ДР-ни юрт хозяйство министерлигини дагъы да конкурсларында ортакъчылыкъ этмеге сюебиз. Шонда береген проектибизде, янгы технология къайдаланы къоллап, бишлакъ этмеге хыялыбыз да бар. Демек, шону учун алатлар ва къураллар алмагъа тарыкъ. Олай да, ем оьсдюрмек учун топуракъ да герек. Шону уьстюнде де ойлашып турабыз.
Олай да, мен оьзюм ДР-ни далапчыларын якълайгъан толу ихтиярлы вакилни янындагъы эксперт советге де гиремен. Демек, бизин йимик, далапчыланы ихтиярларын якълавда болушлукъ этемен.
– Сизин агьлю гьайванчылыкъ фермагъызгъа дагъы да оьрлюклер ёрайбыз. Халкъ учун ишигиз уьлгюлю ва пайдалы болсун. Савболугъуз!
– Ёравларыгъызгъа баракалла. Сиз де савболугъуз!
