1917-нчи йыл тувгъан Зугьра ажайны гёнгюревлеринден

Очерк

Юз йыл. Юззз… Бу чу – бир уллу мезгил, савлай бир асру… Бир зор тутурукълу, аслам оьмюр. Юз йылны узагъында инсан юз къайгъырар, юз де къуванар, юз йылар, юз иржаяр, юз йыгъылар, юз де турар. Бу уьч гюнлюк, бугюн барлар, тангала арабыздан ёкъ болуп гетеген дюньяда юз керен гёзел язбашны да, къагьрулу къышны да, юз керен увакъ явунлу, гюнгюрт гюзню де, мийин къыздырагъан яйны да къаршылап, къы­йынлыкълагъа чул бермей яшамакъ да – бир уллу игитлик, бир уллу намус!!!

Шо дериядай эркин къысматны ичинде адамны, инче гьисли къатынгишини бир гиччинев юрегине шончакъы дертин, сырын сыйындырып яшамагъа да оюн-масхарамы дагъы?

Шолай, яшагъан не де гёре экен, де­нгизлени тюбю къызыл шере экен деп, Хасавюрт районну Яхсай юртунда турагъан Зугьра Калласова гёзел оьмюр сюрегенли 100 йыл битди. Шо хабарны эшитгенде, мен бары да авараларымны къоюп, елдей болуп тез Яхсайгъа етишдим. Зугьра ажай чы бугюн 100 йыллыгъын белгилейген бизин Къарткъожагъыбыз «Ёлдаш» газетни тенглиси-тайы деп де гьайран сююнюп гетдим.

Ону булан гёрюшгенче: «Яхари, Зугьра ажай юрюп, айланып, мени булан лакъыр этме сама болармы экен? Лап да къыйынлы инкъылапны йылларында да тувуп, давлардан, шавлардан да оьтюп, тазза дегенче къавшалгъандыр, къавжагъандыр», – деп эсиме геле эди.

Шо гюн биз къонакъ болуп тюшген уьйде, ожакъны есилери булан гьаллашып турагъанда, уллу гелини Бурлият: «Ажайны алып гелейим чи»,–деп, абзаргъа, бириси уьйге чыгъып гетди. Къарайман, алай арив оьзюн бийке къатын йимик, тюппе-тюз тутуп, бетинде нюр тёгюлюп турагъан ажай гирип гелмейми. Огъар тикленип, манг болуп къалдым. Сонг эсимни жыйып: «Машаллагь, гёз тиймесин», – деп тюкюрюп къойдум.

Бизин булан ерине етишдирип сорашып, саламлашып, ажай гёгюрчюн бала йимик, къырыйымда ерлешип къонушду. Уьюндегилер газетден гелгенни англата­гъанда, ажай шоссагьат: ««Ленин ёлу» сама тюгюлмю?» –деп, сораву булан мени де абдыратып, сёзюмню бёлюп къойду. Гьали чи мен артда тюзелгенлерден болдум, ­оьгюзню мююзюнден тутдум бугъай деп, ол газетибизни унутмагъангъа къулакъасып тынглайман.

Зугьра ажай, илиякълы тавушу булан, иржайып:

–Алда избачитальня дей эди огъар, шонда бир гесек заман, 8 йыл ишледим, – деп лакъырны башлап къойду. – Шонда «Ленин ёлу» газетни, журналланы ала эдик. «Ленин ёлун» охуп, дюньяда не барны билип чыгъа эдик, – деп, ажай бир мюгьлет солувун басдырып, кюстюнюп, лакъырыбызны къалгъан еринден узата туруп:

– Воллагь, къызы, шо газетни айрокъда давну йылларында ёлдан гёзлерибизни де айырмай гёзлей эдик. Неге десегиз, мени уллу уланкъардашым Ягьия бары да халкъ булан бирче давгъа гетген эди. Юреклерибиз парахат болмай, денгизден кем толкъунланмай эди. Бугюн давдан не хабар геле экен деп, барыбыз да бозара къала эдик. Нечакъы заман жаныбызны увучубузгъа алып турдукъ. Гьеч пайда болмады. Аллагьутаала буюргъандыр дагъы, аявлу амалым Ягьия давну оьртенинден къайтмады. Ону булан баргъанлар къайтып гелдилер. Амалым я савланы, я оьлгенлени арасында да ёкъ, – дей, сёзюню артын гьаран гелтире туруп.

–Мени эсимде бар, атабыз амалым давгъа барагъанда, огъар къатты кюйде: «Ягьия, вёре дагъы сен, къачып гелип, халкъны да кюлетип, мени ер этмегей эдинг»,–деп буваргъан эди. Биз, яшлар, бир заманда да атабызны яда анабызны къылпысындан чыкъмагъанбыз. Уланкъардашым осаллыкъ этгенче оьлер эдим деп тутгъандыр,–дей Зугьра ажай, ярасына туз къуягъандай ичибушуп.

Озокъда, башындан гетген яшавуну алатолпан йимик сувукъ, аччы елдей юрегин чюмлейген мюгьлетлерин эсгерме бу чагъында яманокъ тынч тюгюл. Мен огъар: «Ажай, сиз нечакъы да къыйынлыкълар гёргенсиздир?» – деп, гёнгюн аяп сорама тартынып тура эдим. Ол сигьручу къатын йимик,   мени оюмну англагъандай, алдынлыкъ этип, даим юрегинде уя тигип орунлашгъан къайгъысын хозгъап чыгъарып къойду.

– Воллагь къызы, 44-нчю давну йыллары эди. Ожакъ да къуруп, агьлюбюз булан яшап турагъан вакътибиз. Бир гюн апсунума къонакълай бардым. Аркъабызны да язып, бир-биревню гёнгюн алып, лакъыр этип тура эдик. Къаравулламагъан кюйде адамланы арасына ала-пелекет тюшюп гетди. Не бар экенни англап болмайбыз. Биревлер барыбызны да аякъ уьстге салып, жыйып, шо гийинген кююбюзде, ари-бери бурулма къоймай гьуя-гьарай салдыра туруп, Хасавюрт вокзалгъа къувуп гелдилер. Ондан поездге юклеп, жагьаннемни тюбюне, Уьзбекистангъа сюргюн этип йибердилер. Бирев-биревню, ювукъ адамларыбызны гёрюп бол­майбыз,–дей отдан гёлек гийгендей, бек талчыгъып ажай.

Огъар къарап, мен де тарланып, яхари, ажай билмей сама айтмаймы, уьягьлюсюнден де айырып, оланы не саялы «заннакъгъа» чыгъарып йиберген экен деп сорама алгъасайман.

– Воллагь, къызы, – деп, къартыллайгъан тавушу булан. –Мени биринчи уьягьлюм Осман мычыгъышлы эди. Биз Мычыгъышда Ичхой юртда тура эдик. Оланы Сталин савлай халкъын аз заманны ичинде ёюп якъ-якъгъа чачып къойду чу. Уьягьлюмню Къазахстангъа бакъдыргъанлар, мен, къайнагъам, апсунум Уьзбекистанда эдик. Бир-биревню гёрме нечик де, уьстюне барма да болмай эдик, къатнама къоймай эдилер. Шонда ишлеп, мамукъ жыйып, нечик де эки йыл тургъанмандыр. Сонг адамларым гьа­йын этип, къумукъ экенге, гери къайтардылар. Шонда къайынларым мени ёлгъа салдылар. Оланы буса башгъа янгъа, Къазахстангъа чыгъарып бакъдырдылар. Мен о заман тувгъан ерим Уцимиюртда янгыз къалгъан анамны янына гелдим. Атабыз Шамшит чи парахат болгъан эди.

Зугьра ажай зарланмай нетсин дагъы? Агьлю насибини орта багъанасы чорт сынса, ондан дагъы башгъа не къы­йын бар? Башлап сююп къургъан ожагъын дарбадагъына чыгъаргъан буса, къай­гъыгъа дёнмейми адам?

Зугьра ажайны талайына дагъыдан да бек таш явуп, кёк басгъан йимик, авур къайгъы къапуларын къакъгъан. Айтагъа­ным, ол биринчи уьягьлюсю Османдан тувгъан къызларын да о ­дюньягъа узата. Олар да аз йимик, дагъы­дан да бек ачытдырып, от къуй­гъандай ичи яллай. Экинчи уьягьлюсю Абубакардан тувгъан бир къызны да, лап артда буса, уллу уланы Аскерханны да къара топуракъгъа басдыра.

Мен Зугьра ажайны юрегин кесев йимик гюйдюрме, эсги яраларын хозгъап, увдай ачытдырма сюймей, къачан болгъан, нечик оьлген деп, ахтигине ерли сорама арив гёрмедим. Амма ол тамагъына талав гелип тыгъылгъандай, эки сёзюню биринде: «Айтмай къой хари мен гёрген къыйынланы. Багъынчагъы къаралма­гъан бала болмас, бавру ачытмагъан ана болмас. Къарнымны ярып чыгъагъан къайгъылар да гёрдюк. Шюкюр болсун Аллагьгъа, бугюнгю арив гюнлени де гёрсетди. Гьалиги «пача» гелгенли, адамланы гёзюне ярыкъ гирди, гёнгю ачылды,–деп такрарлай да турду.

Зугьра ажайны ичи таза дегенче къарын этеклерине ерли бишген десем, къопдурув да болмас. Биринчи кёп сююп къошулгъан уьягьлюсю Османгъа дагъы табушмай, огъар Къазахстанда башгъа ожакъ къурма тюше. Тек бар да затдан авлетлени къайгъысы оьте, юрегин гьалеклендире. Оланы гьакъында къыйывларын эсгерип, олар гелгенче, сен яшагъыр деген сайын белгили шаир Абдулмежит Межитовну шиърусу эсиме тюшюп гетди.

Ата гетмек–

Аркъасюек чораймакъ.

Ана гетмек–

Нюрю сёнмек гёзлени.

Бала гетмек–

Гююп турмакъ бавуру.

Бал чагъында балам гетип билгенмен–

Къайгъыланы ёкъдур ондан авуру.

Ажайны бетине тикленген сайын, ону къызгъанып, жыжым йимик ичим яллап гете эди. Нечакъы да агь чекген болгъан экен. Чекмей нетсин, экинчи уьягьлюсю Абубакарны да о дюньягъа, ахыр ёлуна узатма тюшген чи. Ону талчыкълыкъдан къысылгъан юрегин язмагъа, мунгай­гъан гёнгюн кюйлендирме сююп: «Ажай, бырынгъы тойларда оьтесиз арив бийий болгъансыздыр?» – деп, тунглукъну ­дюньясындан чыгъарма къарайман. Ажай, кюлемсиреп:

–О замангъы тойланы айтмай да къоюгъуз. Мен чи не бийийим. Той абзарны бир янында гюбелеклеге парх береген гёзел къызлар къабалайлар, полшалар гийип эретура эдилер. Оланы къаршысында гёз тюбюнден олагъа урлап-урлап къарайгъан, къапталлар, чепкенлер ги­йип, исбайы, чартлап барагъан уланлар да бола эди. Огь, нече де арив къаракъуш­дай саркъып бийийгенлер бар эди. Жагьиллер:

–Сюйдюмтаякъ, сюй таякъ

Сюйгенинге тий таякъ,

Сюйгенинге тиймесенг,

Отгъа тюшюп гюй таякъ, – деп, сюйдюмтаякъны къызлагъа уруп бере эдилер. Воллагь, тойлар бек къужурлу бола эди. Гелип-салып улан-къыз эришип, сарынлар айтып йибере эди. Адамланы хантавлатып, доммайлар чыгъып, бир оюнлар этип йибере эди. Адамурлукъ кюлеп, кепленип, завх эте эдилер. Воллагь, нечакъы бола буса да татывлукъ да бар эди. Бир-биревню уьюнден чыкъмай эдилер. Нечик-алай да, авул-хоншу, дос-къардаш жыйылып, той есилени сувукъ сувгъа бармагъын тийме къоймай, жумалар булан аш-сувну урчукъдай этип сала эдилер.

Бир вакъти тойланы гьакъында лакъы­рыбыз къызышып турагъанда, ажайны юрегини гьалеклиги солкъ болгъандай, маслагьатлы гёрюндю. Заман-заман иржаягъанлыгъы ону нюрлю юзюне нече де арив къыйыша эди. Оьтесиз асил хасиятлы, саламатлыгъы булангъы инсан экенни хабарыбызны вакътисинде де гьис этиле эди. Гьеч ол мен булай этдим, олай иш этдим деп уллудан алып сёйлейгени болмады. Сёз арада: «Мен кёп затны унутгъанман, эсимде ёкъ»,–дей турду. Амма эснегенде эсге геле заманлар дегенлей, ажай башына гелген оюн, яшда гёргенлерин артгъа салмай хабарлай эди.

Бизде, къумукъларда, бек маъналы айтывлар бар. Янгыз болмай, донгуз бол дей. Къартлыгъы къаршы болгъанда, кёплер яп-янгыз къалардан бек къоркъа. Амма о якъдан алгъанда чы, Зугьра ажай бугюн насипли адам. Неге тюгюл, ону чинк де уллу насибини башы оьзюню къарнындан чыкъгъан, гёз ачгъандагъы ярыгъы – Хасавюртда «Промжилпроект» жамиятны директору болуп ишлейген уланы Агьмат. Ондан оьтюп, Агьматны да, яшавдан чакъсыз гетген уллу уланы Аскерханны да яшларыны яшлары огъар уллу сююнч де, гюч де гелтире. Оланы хабары чыкъгъанда, ону исив береген гёзлеринден, юреги тавдай болагъанын гьис этесен. Шону учун тюгюлмю дагъы къумукълар баланы баласы балдан да татли деп айтагъаны. Оланы бирлери Москвада, башгъалары Пятигорск якъларда буса да, амма ажай айтагъан кюйде, гьар гюн олар булан «тилбизирден» (скайп) таба лакъыр этип, гьалын-гюнюн билип парахат бола.

Къайнана гелинлерден тюзелгенин айрыча эсгерме сюемен. Ону яннавурундан таймай: «Ажай, авурунгну алайыкъ, жанынг не сюе?» – деп уьстюнде тура­гъан, алма-салма ер тапмайгъан гелинлери болмакълыкъ дюньяны малына тие. Абзарда яшайгъан гелинлери Бурлият да, Юлдуз да Уллананы айрыча аш да, сув да берип, бир кепин бузмай гёзюню бебейи йимик, къоралап, халкъны баракалласын алып сакълайлар. Зугьра ажай да айта­гъан кюйде, шюкюр болсун Аллагьгъа.

Гертиден де, минг макътавлар болсун Яратгъаныбызгъа. Минг макътавлар болсун, Улланагъа. Энниден сонг да, оьзюню гюн йимик исив береген къулачына бары да ювукъ адамларын, дос-къардашны сы­йындырып, Яратгъаныбызны шаба­гъатлы къаравларыны тюбюнде эсен-аман яшама насип болсун.