Яйны гюню. Магьачкъаланы 5-нчи посёлогу. Гагаринни атындагъы орамгъа ювукъда ерлешген уьйлени абзарында гиччипавлар ойнай. Алты йыллыкъ Сабият оьзлени абзарына авулдагъы къурдаш къызларын жыйгъан. Олар булан ойнайгъан уланпавлар да бар. Абзарындагъы тахны олар сагьнагъа айландыргъан. Сайки, «театр» ойнайлар. Гиччирек гёрюнюшлер, оьзлер айтагъан кюйде, «театр» салалар. Яшлар бавунда уьйренген шиъруларын охуйлар.
Сабият буса «оюнну» юрюте, ким къачан чыгъа, не шиъру айта, не сарын йырлай…Кагъыз гесеклерден белетлер де этген. Багьасы да – беш кепек. Аналары ашгъа чакъыра къала, олар буса оюнун бузма сюймей, къашкъаралгъанча абзарда бола.. Сабият гече ятгъанда да, тангала кимлени ойнайыкъ, нечик оюн салайыкъ деп ойлаша туруп, сав гюнгю айланышындан арып, юхлагъанын да билмей къала.
Мени сёзюм Къумукъ театрны къаравчуларыны тезден берли сююмлю артисткасы болгъан, Дагъыстанны ат къазангъан артисткасы Сабият Салимованы яшавлукъ ва яратывчулукъ ёлуну гьакъында бара.
Магьамматназир ва Бурлият Салимовлар Паравулдан Магьачкъалагъа гёчюп яшама башлагъанда, олагъа къыз тува. Уллатасы огъар Сабият деп ат къоя. Ол гиччиден тутуп чарчымлы, охуп билим алма, йырлама, бийиме сюеген къыз болуп оьсе. Яшлар бавунда да, школада да гьар тюрлю чараларда огъар шиърулар айтдырып, бийийгенлени, йырлайгъанланы арасына къошуп юрюйлер. Оьзюне тапшурув бермесе, ону хатири де къала.
Анасы Бурлият да йырлама уста болгъан. Хоншудагъы аргъанчы къатын: «Бурлиятны бек арив тавушу бар, магъа йиберигиз, аргъан сокъма да уьйретемен», – деген. Эркъардашы огъар аргъан алма акъча да берген болгъан. Олар шагьаргъа барма айланагъанны билген атасы: «Магъа тынглай бусанг, мен сюймеймен сен йырлагъанны»,– деген. Шо гюнден сонг анасы дагъы йырламагъан.
Тарбия. Оланы агьлюсю ислам динге бек берилген адамлар. Тухумунда маданиятгъа бакъгъан адам болмагъан деп айтма ярай. Сабият буса гиччи чагъындан тутуп, уьюне къонакълар гелсе, бирев айтмаса да онгай табып, гиччи шанжалгъа да минип, шиърулар охуп, йыр айтып оланы гёнгюн ала болгъан.
–Яхари, Магьамматназир, сизин ожакъда тувгъан яш тюгюлдюр шу?!–деп гелген къонакълар тамашалыкъ этеген гезиклерде, Сабиятны, озокъда, юреги шекер гемире болгъан…
Пенза шагьарда…
Яшав шартлагъа гёре Сабиятны ата-анасы Россияны Пенза областына гёче ва онда ишлеме башлай. Сабият да ондагъы школагъа охума юрюй. Дагъыстандан гелген къыз деп Сабиятны охувчу яшлар да, муаллимлер де сюе, абурлай. Сабият булан класда уьч аварлы яш да бола. «Дагъыстанлыланы бийивлери арив бола», –деп, муаллимлер Сабиятгъа ва бизден баргъан яшлагъа бийиме имканлыкъ берген.
Сабиятны къумукъ бийивню бийийгенине, чебер кюйде орусча шиърулар охуп болагъанына тамаша болгъан.Сабиятны бийиме усталыгъын чы мунда, Дагъыстанда да, онда, бизин якълыланы тойларында да тенглилери гюллеп юрюгенлер. Ону къушдай саркъып бийийгени, оьзюн тутагъан кюю кимни де сукъландыра.
Касбу танглав…
Он биринчи класны яхшы къыйматлагъа битдирген сонг Сабият охувун узатма, оьр билим алма гьасирет. Кёп сююп экономистни касбусун танглай. Ата-анасыны да къаршылыгъы ёкъ. Пенза шагьардагъы юрт хозяйство академияны экономика факультетине гьеч биревден кёмексиз, оьзю алгъан билимлерден пайдаланып охума тюше. Къасткъылып яхшы къыйматлагъа охуй.
Салимовланы агьлюсюнде уьч улан, уьч къыз оьсген. Сабият –гиччиси, генжеси. Атасыны талаплы, къатты хасияты, къумукъланы адат-къылыкъларын мекенли юрютегени авлетлени тарбиясына да гючлю таъсир этген. Авлетлери де, не эте буса да, къайда бара буса да, атасыны ихтияры булан юрюген.
Сабият эсге ала: «Пенза шагьар.Декабр айны башы. Тобукъгъа гелеген къар бар. Сувукъ бетингни чюмлей. Лекциялар битип чыкъгъан экинчи курсну студенти Сабиятны къарда, сувукъда гьайы ёкъ, ойлаша геле. Студентлер охувчу яшлар учун янгы йылгъа спектакль сала. «Баба-Яганы» ролюн бирев де алмайгъангъа, Сабият алгъан. Опуракъланы да оьзю тикме герек. Атам къоймажакъ деп ойлаша геле ол. Неге тюгюл, лекциялардан сонг къалып репетиция этме герек. Анасына къыйынын айта. «Яхшы, мен англатарман огъар», – дей анасы. Гьалны айтгъанда, ата сёзсюз токътай. Чыдамлыгъы битген анасы дагъы да: «Гьей гиши, бирче охуйгъан яшлардан айырылып къалма герекми бу къыз?» –деп къарсалай. Дагъы да иннемей тургъан сонг ата: «Эркъардашы булан барсын»,–деп жаваплана. Сабият этген костюмну, ойнагъан кююн бары да ушаталар, ону грамота булан савгъатлай. Сабият буса оьзлени абзарын, тахны къоллап этген сагьнасын, ойнагъан оюнларын эсге алып, юреги сагъынч гьислерден тола.
Дагъыстангъа къайтыв…
Академияны уьчюнчю курсунда охуйгъанда Салимовлар Магьачкъалагъа къайта. Сабият шо заман кёплер юрютеген сатыв-алыв булан машгъул болма башлай. Москвагъа барып сатма опуракъ, оьзге тюрлю маллар алып геле. Заочно Магьачкъаладагъы юрт хозяйство академияда охувун да узата. Бир гюн къызардашы администратор болуп ишлейген къурчакъ театргъа бара.
–Сизде экономистге ер бар буса, ишлеп болар эдим, ялкъдым ари-бери юрюшден,–дей ол.
–Бизде ер ёкъ, балики, Къумукъ театрда бардыр, барып къарайыкъ,–дей Зайнап.
Гелелер. Шо вакъти «Адилгерей шавхал» деген спектаклни репетициясы юрюлюп тура.
–Бизге экономист тарыкъ тюгюл, бизге жагьил актрисалар тарыкъ,–дей Айгум Айгумов. Буланы лакъырына спектаклни салагъан режиссёр Ислам Казиев де къаршы болуп къала. Гьалны англагъан сонг ол:
–Магъа чы бийкени къуллукъчусуна шулай бийиксув, жагьил къыз тарыкъ, ойнап къарасын, тергейик,– деп, ону репетициягъа йибере. Битген сонг:
–Сен тергевден оьтдюнг, тангала ишге чыкъ,–дейлер. Сабиятны сююнчю еттинчи кёклеге чыгъып гетгендир. «Адилгерей шавхал» буса – ону биринчи ойнагъан спектакли.
Ишге чыкъгъан биринчи гюнлерден тутуп, ол оьзюне тапшурулгъан ролланы уьстюнде къаныгъывлу кюйде ишлей, репетицияланы къутгъармай. Иш ёлдашлары, коллектив булан гьаллаша, къурдаш бола. Тотуханым Осаеваны, Барият Жумакъаеваны ойнайгъан, келпет яратагъан къайдаларындан уьлгю ала, оланы сынавун уьйрене. Актрисаланы кёплери ДГУ-ну актёрлар гьазирлейген бёлюгюнде охуй экен. Сабият юрт хозяйство академияны дёртюнчю курсундан тайып, университетни шо бёлюгюне охума тюше. Ишинден айрылмай охуйгъаны огъар бирден-бир пайдалы бола. Шо дёрт йылны ичинде ол охуй, театрда ишлей, эрге бара, яшгъа авур болуп, тапма бир ай къалгъанда, дипломный спектаклде де ойнап, университетни къызыл дипломгъа битдире. Гьаракатгъа берекет деп къумукъларда негьакъ айтылмай. Касбусун, этеген ишин сюймеклик шулай натижалагъа да элте.
Гьали 17 йыл болагъан ону къызы Максалина анасыны ёлун тутма сюймей. Гиччиден репетициялагъа алып юрюй туруп, актриса болма къыйын дей.
Гьар йыл дегенлей янгы-янгы спектакллер. Нечесе баш ролланы ойнагъан Сабият Салимова къумукъ къаравчуланы сююмлю артисткасына айланып битген. «Юрек сюйсе»–автору Гь.Рустамов, Сувсарны ролю, «Ай ярыкъ гечелер»– автору А.Атаев, Саниятны ролю, «Бир гюнню къыркъ алдатыву»–автору Эфендиев, Элеонораны ролю, «Асият»–автору Р.Гьамзатов, Супайнатны ролю, «Экинчи бет сатыла»–автору Г.Къонакъбиев, Гёзелни ролю ва олай кёп санавда баш ролланы ойнагъан Сабият Салимова оьзюню бажарывлугъун гёрсетип, гьар келпетни яратмакъ учун юрегини гесегин салып, табиатдан гелген оьзюню пагьмусу булан къаравчуланы разилигин алма болгъан. Артда, 17-нчи ноябрде премьерасы болгъан «Бас кёрюкню, аявлум» деген спектаклде Кеттини ролюн нечик бажарывлу, пагьмулу кюйде ойнагъанын эсгерип къойсакъ да, Сабиятны касбу даражасыны оьрлюгюн англама бола. Олай келпетлени яратмакъ учун, оьзюню касбусун гьакъ юрекден сюйме де, эринмей-талмай ишине берилме гереги де англашыла.
Мен гьали 20 йылдан да кёп заманны ичинде Къумукъ театрны сагьнасында къаравчуланы къувандырып тургъан Сабиятны гьакъында къысгъача айтмагъа театрны директору Скандарбек Тулпаровгъа сёз беремен.
–Буссагьатгъы вакътиде Сабият – бизин Къумукъ театрда биринчи, театр инчесаният дюньясында айтылагъан прима деген даражадагъы актрисабыз. Ол пагьмулу ва бажарывлу оюну булан къаравчуларыбызгъа тезден белгили. Янгыз къумукъ къаравчугъа тюгюл, къарачай, балкъар, тюрк – не билейим, бизин театр баргъан-баргъан пачалыкълардагъы къаравчулагъа да белгили ва сююмлю актриса. Адамлыкъ якъдан да инамлы, оьзюне таянма, сыр чечме ярайгъан, кёмек тарыкъ буса, кимни де англап, кёмегин этме гьазир адам. Къурдашлыкъ якъдан да, айта чы, къатынгишилер булан къурдашлыкъ аралыкълар болмай деп, Сабият –эргишилер булан да таза къурдашлыкъ юрютюп бола. Оьзюню пагьмусу бар саялыдыр деп эсиме геле, бек инче юреги булангъы адам. Юреги сувукъ-салкъын адам буса, ондан актриса болмай. Бу касбуну вакиллери ичинден къайнап турма герек, ичинден от чыкъма герек. Нечакъы къыйын ишни де, этемен деп сёз берсе, ахырына чыгъа. Оьзюню шулай жагь хасияты булан билип-билмей биревню хатирин къалдырса да, аз заман гетип, гечип къой деп къучакълай. Мен ону театргъа янгы гелген вакътисинден берли билемен. Башлап ойнайгъанда паравулча, диалект сёзлени къоллап йибере эди. Гьали къумукъ адабият тилни къоллай. Бизин театрыбызгъа бек тарыкълы адам. Гележекде де огъар уьстюнлюклер ёрайман.
Сабият Салимова оьзю охуп битдирген актёрлар гьазирлейген факультетде актёр усталыгъындан дарслар да юрютегени беш йыл бола. Ол ДГУ-да студентлени театрыны директору да дюр. Москвадагъы сагьна инчесаниятны оьр школасында да охуй. Оьзюню уьстюнлюклерин ол коллектив булан да, театрны пагьмулу режиссёру Ислам Казиев булан да ортакъ эте. 12-нчи декабрде Сабиятны сагьнада чалышывуну, яратывчулугъуну 20 йыллыкъ юбилейи де белгилене. Шо къаравчуларыны алдында оьзюню гьаракатыны гьасил чыгъарыв болма да ярай. Гележекде де Сабиятгъа оьрлюклер, савлукъ булан насип ёрайман.
Яраш Бийдуллаев.
Суратларда: С. Салимова; спектаклден гёрюнюш.
