Бу йыл къумукъ халкъны тарихинде лап да уллу агьвалат белгилене – «Ёлдаш» газетибизге 100 йыл тамамлана. Уллу тарих, уллу агьвалат. Амма шо белгили агьвалатны биз нечик къаршылайбыз? Шо 100 йылны боюнда адабиятыбызгъа, маданиятыбызгъа бакъгъан янашыв нечик алышынгъан? Шо соравлагъа жавап тапмагъа тынч тюгюл…

Озокъда, гьа­лиден 100 йыл алда «Ёлдашны» биринчи номерин чыгъаргъанлар оьз­лени «авлетини» оьмюрю 100 йылгъа чыгъажакъ деп ойлашма да ойлашмагъандыр. Янгы яшавну башында токътагъан адамларыбызны къысматы газетибизни къысматына узакъ ёл ёрагъан.

«Ёлдашны» биринчи номерин басмадан чыгъаргъанлар биринчи къумукъ театрны къургъанлар ва Дагъыстанны башын тутгъан биринчи ва ахырынчы къумукъ Джалал-эд-Дин Къоркъмасов, гюнагьсыз айыпланып, тутулуп ёкъ этилди. Къумукъ тилибиз, Дагъыстанны ва Кавказны халкъларыны миллетара тили болуп тургъан къумукъ тилибиз шо йылланы боюнда оьзге халкълагъа чы нечик де, гьатта къумукълагъа оьзлеге де экинчи даражалы тилге айланып бара…

Яшавда болгъан алмашынывлагъа да къарамай, «Ёлдаш» газетни оьмюрю сыралы бара. Яшавлар хыйлы алышынды, халкъыбыз оьзю де яшавгъа башгъа гёзден къарайгъан болду. Амма шо вакътини ичинде «Ёлдашыбызны» баш борчу чу алышынмады. О гьали де 100 йыл алда йимик халкъгъа янгылыкълар алып геле.

Мени «Ёлдаш» булангъы тыгъыс аралыгъым 20 йыллар алда башланды. Эсиме тюшсе, шо йылларда язылгъан биринчи макъалаларымны, газетни бетлеринде чыкъгъан биринчи шиъруларымны охуйгъан кююм бола. Бизин тилибизни масъаласын гьалиден 15 йыл алъякъда «Халкъыбызны сюймек – сыйлы борчубуз» деген ат булан «Ёлдашны» бетинде чыкъгъан гиччирек макъаламда да эсгерген эдим. Чакъырыв къайдада язылгъан макъалам шо вакътилерде газетде чыгъып тургъан «Жагьиллени сагьифасында» чыкъгъанлыкъ да макъа­ламда гётерилген масъалалар аслу гьалда оьсюп гелеген яш нас­лугъа багъышлангъанны англата. Буса да биз бугюн нени гёребиз: шо вакътилерде жагьил болгъанлар орта чагъына етгенлер, гиччи яшлар жагьиллер болгъанлар, амма макъаламда эсгерилген сёзлер янгыз шо макъалада къалгъан йимик гёрюне. Тилибизге бакъгъан сююв артма чы нечик де артмады, кемиме де кемиген ва янгы оьсюп гелеген къумукъ яшланы аслу тилине айланып барагъан орус тил гьар къумукъ ожакъда орунлашма да орунлашгъан.

Мен миллетчи тюгюлмен, амма халкъымны оьтесиз бек сюемен. Шо сюювню теренлигин ата юртумдагъы школада къумукъ тилден дарс бере туруп да мекенли англадым. Ана тилибизни масъаласы гётерилсе, къарсалагъанымны оьзюм де билмей къаламан. Эгер къумукъ юртда яшайгъан къумукъ ата авлетин къумукъ дарслардан эркин этме сюегенни билип, къумукъ ана авлетине бешигинден тутуп орус тилде сёйлегенни гёрюп, нечик къарсаламай боласан?

Орус адабиятны белгили вакиллери Лев Толстой, Михаил Лермонтов ва оьзгелери иш этип уьйренген къумукъ тилибиз, арадан 100 йыллар гетип, къумукълагъа оьзлеге де тарыкъсыз бола барагъангъа юрегинг ярылмай, негер ярылмагъа бола? Къумукъну гележеги учун оьзлени къанын-жанын аямай оьлюп гетген Нугьай ва Заналабит Батырмурзаевлени, Уллубий Буйнакскийни, Солтансайит Къазбековну атлары янгыз шагьарларыбызны орамларына къоюлгъан атларда тюгюл эсгерилмей. Йырчы Къазакъны, Магьаммат-апенди Османовну, Къазияв Алини, Абдулла Магьамматовну асрулар тавшалтмагъан асарлары оьсюп гелеген яш наслугъа таъсирли тюгюл. Оьзюню бар-ёкъ байлы­гъындан айрылып, къумукъ халкъыбызны маданиятыны ­оьсювюне тенгсиз къошум этген Темирболат Бийболатовну аманаты Къумукъ театргъа яш наслуну тергевюн тартамы? Къумукъ газетлерибиз, къумукъ журналларыбыз янгыз уллу наслу учун чыгъарылагъан йимик гёрюне.

Бираз алда машиниме ремонт этмек учун Бабаюртдагъы шолай къуллукъланы этеген ерлени бирине гирдим. Лакъырлашгъан сонг, мен «Ёлдаш» газетде ишлейгенни билген янгы танышым: «Ёлдаш» гьали де чыгъамы?» – деп магъа тамаша болуп къарады. Мен газет нечик де чыгъагъанны, ювукъ арада 100 йыллыкъ юбилейи де къаршыланажакъны айтгъан сонг, танышым газетни янгыз уллулар охуйгъанны айтды.

–Яшёрюмлер газетни къолуна да тутмайлар. Олар оьзлеге тарыкъ маълуматланы Интернетден алалар. Бираздан газетлер бютюнлей ябулмаса да тамаша тюгюл, – деп де къошду танышым.

Озокъда, гьар кимге Яратгъаныбыз язгъанны гёрмесе бажарылмай. Газетлер де, журналлар да, шоланы охуйгъан адамлар бар туруп, басмадан чыгъажакъ. Амма юрт ерлерде де ана тиллени гьалын гёре туруп, танышымны сёзлерине теренден кюстюндюм. Школада охуйгъан яшлар къумукъ газетлени, журналланы чы нечик де охумайлар, олагъа ана тилинде язылгъан гиччирек шиъруну гё­нгюнден охутмагъа да къыйын экенни гьар гюн­люк ишимде де гёрюп тураман. Ата-аналар да яшларына къумукъ дарсланы орнунда бир­лешген пачалыкъ экзаменлер бе­рилеген дарсланы, чинк­деси, орус тилни уьйретмекни яны болуп сёйлейлер. Оланы пикрусуна гёре, къумукъча уьйде сёйлейгени де таманлыкъ эте.

Озокъда, ана тиллеге этилеген тергев осал болуп бара­гъанлыкъ кёбюсю ана тиллерден дарс береген муаллимлерден де гьасил бола. Муаллим башлап оьзю береген дарсны сююп болмагъа герекдир деп ойлашаман. Юрегинде ана тилине, ана топурагъына бакъгъан сюювню учгъуну сама да ёкъ адам яшлагъа ана тилден дарс бермек – лап да уллу жинаятчылыкъ. Сонг да, юрт ва шагьар школаларда ана тиллени дарслары оьзге касбугъа охугъанлагъа да тапшурулуп къалагъан гезиклер кёп ёлугъа. Сёйлеп болгъан булан, ана тилни муаллими болуп болмайгъалыкъ шо охув ожакъланы башын тутгъанланы бир мюгьлетге де башын авуртмай. Олар учун лап да аслусу – муаллимлени сагьатлары болмакъ ва дарс этилген деп журналгъа къыймат салынмакъ. Школаларда шо меселде дарслар юрюле туруп да ана тиллени абуру дагъыдан-дагъы да тюшмеклик бар.

Мен мунда школада билим алагъан охувчу яшлар учун юрт школаларда да ана тилден бир тюрлю кружоклар сама юрюлмейгенни эсгерме де эсгермеймен. Терсине, школаларда ана тиллеге берилген сагьатланы кемитиливюню къувуну йыл сайын гётеринки чыгъагъан да болуп тура. Шогъар, озокъда, оьр гьакимлени янындан, аз санавлу миллетлени миллетлигине немкъорай янашыву да зарал гелтире.

Этилмеге герек ишлер кёп бар. Шо ишлени башына тюшюп, милли намусну авур югюн оьзлени инбашлары булан гётерип юрюйген алимлерибизни, жамият чалышывчуларыбызны къыйынын да биз эслемейбиз яда эслесек де, гёрмейген болуп ягъада турабыз. Тилибизни сакълап турагъан «Ёлдаш» газетибизни алагъанланы, лап аслусу, охуйгъанланы санаву кемийгени де шону булан байлавлу.

Къумукъ намус, къумукъ къылыкъ арт вакътилерде янгыз очарда олтурагъан эренлерибизни сёйлевюнде эсленеген болуп къалды. Миллетибизни гележегине бакъгъан якъдагъы гьайсызлыкъ, аталарыбыздан къалгъан къылычдай итти сёзюбюзню багьасы кепекге чыкъгъанлыкъ – миллетибизни алгъа барывун чаналатагъан уллу гюч болуп токътагъан. Гьарибиз ювургъанны оьзюбюзге тарта туруп, миллетибиз оьзюню миллетлигин тас этип бара­гъанлыкъны эслемейбиз. Гьарибиз оьзюбюзню ва оьзюбюзню айланабызны аманлыгъын сакъламагъа къастлыбыз. Милли масъалалар буса асруланы булгъанчыкъ сувуна тюшюп батып барагъанны эслемейбиз. Шо масъа­лаланы бирликде чечмеге, чинкдеси, къумукълугъубузну тас этивню алдын алмагъа герекбиз.

Озокъда, четим масъалалар кёп бар. Шо масъалаланы санагъанча, бугюн бизге: «Мен халкъым учун не иш этгенмен?» – деп сорамагъа тюшедир. Ёгъе­се, бугюн абурдан тюшюрген батырларыбызны къабурларына элтеген сокъмакълагъа битген тегенек тангала бизин къумукъ миллетибизни гележегине биз болуп чанчылмакълыкъ бар.