Жамболат САЛАВОВ:


«Яшав гьалыбызны яхшылашдырагъан ёллар»

Пачалыкъланы бир-бири булангъы байлавлукъларында аслу ерни ёллар тута. Дагъыстанда автомашин ва поезд ёллардан къайры да, гьава ёлубуз, ингдеси, бузламайгъан портлары булангъы сув ёлубуз бар. Денгизден таба Къазахстан, Тюркменистан, Иран ва Азербайжан пачалыкълагъа чыгъабыз, шолардан таба Ювукъ Гюнтувушну башгъа пачалыкъларына багъып етме къыйын тюгюл. Демек, Дагъыс­тан аслу кёп тюрлю ёллар оьтеген бойда ерлешген.
– Россияны Президенти Владимир Путинни тапшуруву булан 2030-нчу йылгъа уллу шагьарланы ичиндеги ва федерал ёлланы талаплагъа жавап береген кюйде ярашдырмакъ гёз алгъа тутулгъан. Дагъыстанда федерал оьлчевде 690, рес­публика гьисапда – 7600 ва муниципалитетлерде 22 минг чакъырым ёллар бар. Шоланы ишин биз онгайлы этсек, республиканы да экономикасына аслам къошум болажакъ, – дей мени булангъы лакъырында Дагъыстанны транспорт ва ёл хозяйство ишлерини министри Жамболат Салавов.

– Жамболат Шапиевич, сиз министр болуп ишлейгенигиз йылдан да артыкъ бола. Ишигизни башында айланадагъы бир-бир пачалыкълар билдирген санк­циялар ишлеме четим эт­медими?

– Гертиден де, мени министр этип белгилегенде уьлкебизни къыйын заманы эди. Тек мен бир затны ай­тайым, къыйынлыкълар ишге баш­гъача янашма ва шоланы енгме имканлыкълар болдура ва гюч бере. Ондан къайры да, ёллар булангъы ишлер Дагъыстанны Башчысы Сергей Алимовични тергевюню тюбюнде, менден алдагъы ёлбашчы башлагъан ишлени давам этдим. Озокъда, янгы гюч булан къабул этилинген программаланы яшавгъа чыгъарма башладыкъ. Бирдагъы янындан алгъанда, Дагъыстан артдагъы йылларда Ювукъ Гюнтувуш булан байлавлукъ юрютмек учунгъу аслу ер болуп токъ­тады. Озокъда, шо – жа­ваплыкъны артдыра. Ба­рыбыз да билеген кюйде, арив ёллар эко­номиканы ас­лу кюрчюсюдюр.

– Сиз Сергей Меликовну Дагъыс­танны Халкъ Жыйы­нындагъы сёйлевюнден сонг этген баянлы­гъы­гъызд­а, барыны да башы – ав­то­машин ёллар деп бел­гиледигиз…

– Мен шолай гьали де айтаман, сан янлы автомашин ёллар – къайсы пачалыкъны да экономикасыны аслу яны. Мисал алып къарайыкъ, портгъа, аэропортгъа, поездге не юклей, не мал сала бусанг да, ёллардан барма герексен чи, айтагъаным, шо ёллар сан янлы буса, ишлер тез кютюле.

Гьава ёл да ерден башлана

– Буса лакъырыбызны гьава ёлу­буздан башлайыкъ. Бизин аэ­ро­порт бары да масъалаланы чечеми?

– Буссагьатгъы гьалы гьалиги талаплагъа гёре жавап бермей. Би­зин аэропорт уллу юк алагъан самолётланы къабул этме болмай. Юклер Темиркъазыкъ Кавказны башгъа аэропортларына гелип тюше, шондан таба биз автомашинлер ва поезд булан Дагъыстангъа етишдирме борчлу болабыз. Шону генглешдирме гереги кёпден берли ачыкъ. Гьали тезде шо ишни де кютежекбиз, бизин аэропортубузну генглешдирмек масъала федерал программагъа гир­ген. Шондан сонг биз Дагъыстангъа гелеген малланы къабул этивден къайры да, башгъа ерлеге йиберип де болажакъбыз. Гертиси, уллу халкъара аэропортну иши башгъа бола.

«Магьачкъала» деген аэропор­тубуз Россияны инг де къыбладагъысы деп гьисаплана. Россияны Гьукуматы гетген йыл ноябр айдагъы къарары булан аэропортубузну янгыртмагъа деп 13,120 миллиард манат гёрсетген. Шо буса янгы, авур самолётланы да къабул этип болажакъ бетондан 3200х45 метрлик даражадагъы сызакъ этме имканлыкъ бере. Шолай да, 20 самолёт токътайгъан янгы ер де гьазирленежек. Эсгерилген ишлер 2025-нчи йылны ахырына тамамланма герек. Шо ишлер битсе, уллу самолётланы чы нечик де къабул этежекбиз, йыл сайын санаву артагъан туристлени къуллугъун кютюв де ях­шы­лашажакъ.

Туристлеге бакъгъан якъдан айтсакъ, гетген йыл шонда янгы терминал ачылды ва пассажирлени къуллукъларын кютюв дагъы да онгайлы болду. Бу йыл аэропортдан тахшагьаргъа юрюйген автобуслар да салгъанбыз.

Яшырма негер тарыкъдыр, бизин аэропорт Оборона министерликни, савутлу гючлерибизни, Росгвардияны ва МЧС-ни самолётларын да къабул эте, шону учун да бу аэропортну янгыртывну уллу маънасы бар. Гетген йылдан берли бизин аэропортдан Екатеринбурггъа, Къазангъа, Волгоградгъа, Пермге, Новосибирскиге, Минеральные Воды шагьаргъа, Нижний Новгородгъа, Новый Уренгойгъа ва башгъаларына юк ташыйгъан­ самолётланы маршрутлары да ачылгъан. Де­мек, гьава ёлубузну ях­шы­лашдыргъан сайын, Дагъыстангъа болагъан пайдасы арта.

Бизге бирдагъы затны да унутма тюшмей. Гюн сайын Дагъыстанны сайлайгъан туристлер янгыз авто­машин булан тюгюл, Къызларда чыгъагъан гиччи самолётлар булан да геземе сюежек. Де­мек, шолагъа къонмакъ учун гиччи аэродромлар къурувну да унутма ярамай.

Магьачкъала – 14 портну аслусу

– Артдагъы йылларда сёйленеген «Темиркъазыкъ-Къыбла» транспорт бой янгыз автомашин юрюйген ёл тюгюл, шогъар денгиз де гире чи?

– Тюз айтасан, мен эсгерип гетген йимик, Рос­сияны бузламайгъан порту Дагъыстанда ерлешген. Озокъда, Магьачкъаладагъы денгиз сатыв-алыв портну да республиканы экономикасын гётеривде бек уллу маънасы бар. Мунда уллу геме­лени гирегенчыгъагъанына онгайлыкълар болдурма бажарсакъ, ону пайдасы артажакъ ва янгыртгъан сайын, гьал яхшылашажакъ. Мен алда айтып гетгенде йимик, портну иши янгыртылса, башгъа 9-10 па­чалыкъ­лар булангъы сатыв-алыв аралыкъланы дагъы да артдырма бола. Бу порт янгыз Дагъыстан учун аслу тюгюл, савлай Темиркъазыкъ Кавказдагъы республикалагъа да тарыкъ бола.

Каспий денгизге гиреген уллу-гиччи 14 порт бар. Шо­лагъа гелеген малланы 60 проценти Дагъыстандагъы портдан гете. Иран булангъы аралыкъларыбыз яхшылашгъан сайын, олар булангъы сатыв-алывубуз да беклеше. Бугюнлеге ерли биз бар имканлыкъланы янгыз 10 процентин къоллайбыз.

Эгер де бизин портдан ал­да аш­лыкъ гете эди буса, гьали Ирангъа, Индиягъа, Иракъгъа ва башгъа Ювукъ Гюнтувушдагъы пачалыкълагъа кюйлевючлер, агъач йибермек учунгъу сёйлешивлер юрюле.

Индиядан таба гелип, Магьачкъала портда контейнерлер къабул этме баш­лангъан. Алдагъы заманда йимик, Тюркменистан ва Къазахстан булан паром ёлубузну да беклешдирме сюебиз. Янгыз 2022-нчи йылда шолай къайдада 180 минг тонгъа ювукъ ашлыкъ ва 200 тонгъа ювукъ башгъа маллар йиберилип де битген.

Магьачкъаладагъы денгизсатывалыв портдан таба 4 миллионгъа ювукъ 22 тюрлю мал йибериле. Алдагъы йыл булан тенглешдиргенде бу йыл 38 процентге артгъан. Шонча малны портгъа йибермек учун да автомашинлер бу­лан ёллардан юрюме герек чи…

Гюнтувуш булан байлайгъан темир ва автомобиль ёллар

– Поезд ёлну гьакъында да ай­тып, автомашин ёллагъа чы­гъайыкъ…

– Шолай этсек яхшы. Поезд ёлларда айтардай янгы ишлер юрютмейбиз, ярашдырыв ишлер гёз ал­гъа тутулгъан кюйде эти­ле. Бугюнлерде россия-азербайжан дазуда «Самур 2» деп ат тагъылгъан темир ёл станция къурмагъа проектлер этилип тура. Магьарамгент районда къурулагъан шо станциядан таба Самур – Ялама маршрут булан юк ташыйгъан поездлер оьтежек. 2025-нчи йылгъа шо станциядан йылда 7 миллион тон юк оьтгерме чола болажакъ. Дагъы да, ша­гьарара поездлени ишинде де янгылыкълар болдурулажакъ. Шолагъа янгы вагонлар къошуп, адамлагъа этилеген онгайлыкъланы артдырма къастлыбыз.

Дагъыстангъа гелеген юклени ташымакъ учун, гертиден де, яхшы ва бек ёллар герек бола. Аслу кюйде федерал даражадагъы ёллагъа гюч бола, шону учун да биз шо къайдадагъы ёлланы биринчи янгыртабыз. Артдагъы тергевлеге гёре, республикадагъы ёлланы 68 проценти талаплагъа жавап бере, къалгъанларын да шо гьалгъа гел­тирмек учун къаст этме герекбиз, бизге шолай талаплар да салынгъан. Ари де, бери де 4-ер машин юрюйген ёллар этилип, ма­шин гьайдавчулагъа уллу енгилликлер болду.

– Биз бу ерде шо федерал ёл­лар оьтеген шагьарларыбызны эсгермесек болмай чы… Мен англагъан кюйде, бизде 3 шагьарны айланып оьтеген ёллар къурулажакъ…

– Гьалиги федерал есликдеги ёллар гетген юз йылда къурулгъан ва шолар экишер машинге деп этилинген. Ёлдан югю булангъы узун машинни артына тюшсенг, алдына чыгъып болмай сагьатлар булан къала эдинг. Шондан берли машинлени санаву да кёп болгъан, ша­гьарлардан оьтеген ёлларда да тыгъыслыкъ бола. Бугюнлерде Хасавюрт, Магьачкъала ва Дербент шагьарланы айланып оь­теген ёлланы этмек гёз алгъа тутулгъан, проектлер экспертизагъа берилген. Янгы ерден ёл эте бусанг, кёпюрлер салма герек, поезд ёлну яда гючлю токлар юрюйген багъаналаны, сув агъагъан татавулланы, дагъы несин айтайым, кёп затны гьисапгъа алма тюше.

Булайына, оьзюгюз де гё­ресиздир, федерал ёллагъа тергев арта ва ба­ры да де­генлей шо ёллар генглеш­дирилген ва мукъаятлы къурулгъан.
Бары да ишибиз федерал ёллар булан байлавлу тю­гюл, республиканы гьисабындагъы ёлланы да унутмайбыз. Шо ёллар да Дагъыстан Республикагъа, муниципал къурулувланы арасындагъы ва ерли гьакимликге гиреген ёлланы да ёрукълашдырма деп гетген йыл 14 миллиард манат гёрсетилген эди. Гетген йылны ахырына ерли 360 ча­къырым ердеги ёлланы яраш­дырдыкъ ва янгыларын этдик, 13 кёпюр къурдукъ.

– Айланадагъы санкция­лар ишге четим этмедими, багьалар да оьрге – тёбен алышынып турду чу?

– Гертиден де, 2022-нчи йылны бюджети шо агьвалатлар болгъанда къабул этилинген эди. Биз аралыкъ юрютеген ком­паниялар Россиядагъы ишин токътатды. Бизге буса фронтда йимик тезликде масъалаланы чечме тюше эди. Озокъда, федерал оьлчевде якълав тапмагъан бусакъ, иш юрюлмес эди. Четим масъалалагъа да къарамай, эсгерилген программаны биз 1-нчи декабрге япдыкъ.

Ерлердеги ёллагъа да тергев бер­месек болмай – гьали бизге гелеген турист­лени аркъаторкъа ёллардан юрютме ярамас чы. Тав бойдагъы ёллагъа гьар гюн дегенлей тергев тарыкъ, чакъгъа гёре бир бойлар чёге, демек, гёз алгъа тутулмагъан харжлар чыгъа. Айтагъаным, ёлларда болагъан хата­балагьлар оланы бузукъ гьалындан болмасын деп, ишибизни тындырыкълы этме къастлыбыз. Шолай къоркъунчлу ерлерибиз йыл сайын аз бола.

Ондан къайры да, адамлар машинин яда автобусун гёзлеп токътайгъан ерлер­де де онгайлыкълар болдурула. Адамлагъа 3 уллу ёллардан чыкъма бо­лагъан бийик «кёпюрлер» этилген. Светофорлар ва видеокамералар салына, артыкъ бек гьайдамасын деп хас алатлар къоллана.

«Гьакъыллы» ёлланы низамын бузагъанлар

– «Гьакъыллы ёллар» (интеллектуальная транспортная система) деген программа яшавгъа гийирилип тура, Магьачкъалада да шо ишлейгенли бир-эки йыл бола. Шону яхшылыгъы бармы?

– Шо бизге Москвадан гелген. Транспорт юрюшню бир къайдагъа гелтирмек учун къолланагъан программаны бек уллу пайдасы да бар. «Гьакъыллы» светофорлар кёп машин жыйыл­гъанны «гёргенде», шо якъны тезликде ача. Чалт гьайдамасын деп этилинеген гиччирек атылмакълар, полицейский машинни суратлары ва ярыкълары, яшлар оьтеген ёллар­­дагъы янып-сёнюп турагъан светофорлар ва суратлар – булар бары да ёл юрюшню низамын болдура, шону бузагъанланы тезликде тапма кёмек эте. 2021-нчи йылда Магьачкъала шагьаргъа федерал даражада кёмек харж берилди ва кёп ерге камералар салынды. Шогъар гёре къайсы бойда м­шинлер кёп токътайгъанны ва не четимликлер себеп экенни билме бола. Шону алдын алагъан чаралар гёрюле. Артдагъы 3 йылны ичинде ёллагъа 117 камера салынгъан, бу йыл шолар дагъы да 25-ге артды.

– Шолай ишлер эти­лин­генде, ёл юрюшню къайдаларын бузагъанлар аз болгъанмы?

– Кемиген, тек сююндюреген кюйде болуп бит­меген. «Гьакъыллы» ёлланы «гьакъыл­сызлары» гьали де кёп бар. Бу йыл битип де битмеген, тек ёл юрюшню низамын 665 минг бузув гьисапгъа алынгъан ва 471 минги токъташдырылгъан. Натижада буса 168 миллион манатгъа къоду салынгъан.

Ёллар – къаркъараны къантамурлары йимик

– Сиз этилип турагъан ишлени уьстденсув айтдыгъыз, тек биз юрюлеген ишлени ва гьалиги та­лап­ланы даражасын билебиз, шо­ну санавлар булан гертилеп болабызмы?

– Мен толу кюйде оьтген, 2022-нчи йылны гьасиллерин айтма боламан. 2022-нчи йылгъа ёллагъа деп федерал ва ерли гьакимликден 14 мил­лиард манат гёрсетилген эди. Шогъар биз 78,8 ча­къы­рым федерал ёллар ва 572 метр гелеген 14 кёпюр де къурдукъ. Шолай да, 675,3 чакъырым ёллар мукъаятлы ярашдырылды ва 200 метр­ге етишеген 5 кёпюр де янгыртылды. Ёллагъа 25 камера салдыкъ, 4-ер машин юрюйген ёлла­рыбызны орталарына 17 мингге ювукъ блоклар ерлешдирдик, ёлланы яннавуру булан 11 минг багъана салдыкъ ва ярыкъ тартдыкъ, 1400 метр­ге адамлар юрюйген тротуарлар ва ёллардан чыгъагъан ерлеге белгилер этилди.
Биз шо ишлер булан токътап къалмайбыз, муниципал къурулувлагъа гёрсетилген акъчадан Дагъыстанны 172 юртунда 405 орамын яраш­дыргъанбыз. Ёллар – къар­къараны къан­тамурлары йи­мик, шолар яхшы болгъан сайын, байлавлукъ да арив юрюй.
Транспорт налог жыйыв яхшы­лашгъан, шогъар гьар муниципалитет оьзлер тийишли гёрген ёлланы ярашдырта. «Мени Дагъыстаным – мени ёлларым» деген программада не иш­лер этилме гереги ачыкъ язылгъан. «Къоркъунчсуз сан янлы ёллар» деген милли проектге гёре де кёп иш этиле. Шонда ас­лу гьалда районлардан тах­шагьарыбызгъа барагъан ёлланы онгарабыз. Мисал этип айтсам, 4-ер машин юрюйген Магьачкъала – Буй­накск – Лаваша – Оьр Гуниб, шолай да, Буйнакск – Гимри – Чирката ёлланы янгыртма ва генглешдирме тюшдю.

 – Гетген йыл да, бу йыл да Петербургда оьтгерилген халкъара форумда Дагъыс­тангъа бакъгъан якъдагъы тергев артгъан…

 – Мен бу соравну алда бир гесеклерине жавап бердим. Артдагъы ахтарывлагъа гё­ре, Дагъыстан туристлени инг де сюеген ери болуп токътай. Бизин элибизни гё­зел ерлеринде болма сюегенлени санаву арта. Тек шо бойлагъа элтеген ёлланы гьалы макътардай тюгюл. Шону учун да «Сарихумгъа», Солакъ къысыкъгъа, Дубки юртгъа, Чиркей ГЭС-ге ва башгъа тавлардагъы гёзел ерлеге элтеген ёлларда да ишлеме тюше. Гьали туристлени кёплери оьзлени машинлери булан гелелер. Олар онгарылгъан ёллардан шолай ерлеге барса ва онгайлыкъланы башгъалагъа да айтса, дагъы да кёп туристлер гележек. Дагъыстанны туризмни эли этмек учун бизин де уллу къошумубуз болсун!
Гележек ишлерибизни гьакъында айтсакъ, биринчилерден болуп Дагъыстанны Гьукуматыны тапшурувуна гёре, Дахадаев районда Лаваша –Акъуша – Уркарах – Мажалис – Маметкъала автомашин ёлну ярашдыражакъбыз. Шо районланы 30 юртундагъы ёллар да ярашдырылажакъ. Туристлер гёрме сюеген ва темирни чебер ишлетеген Къубачи юртгъа ерлиги ёлларда да ишлер юрюлюп тура.

Шолай да, Грозный – Ботлих – Хунзах – Аракан майданчагъа ерли 8 чакъы­рым ёлну этежекбиз, шогъар 257 миллион манат гёрсетилген.
Туристлени бирдагъы сюеген ери – Гимра. Шонда ерли де Янгы Чир-кейден таба ёл этилежек. Мам­раш – Ташкёпюр – Аракан кёпюр, Урма – Губден ёлланы да плангъа къошгъанбыз.

Дагъыстанда туристлер кёп барагъан 105 ер бар, шолар 21 муниципал районда ерлешген. Айтагъаным, бир йылдан битмесек де, шо ерлеге элтеген ёлланы барын да ярашдыражакъбыз. Алдындагъы йыл 28 турист марш­рут онгарылды, 2023-2024-нчю йылларда 16 маршрутну онгаражакъбыз, къалгъанын гелеген йыл билдирербиз.

Россияны Президенти В.В.Путин июн айны ахырында Дагъыстангъа гелгенде аслу гьалда ич туризмни оьс­дюрювню чараларын гёрмекни тапшурду, шону кютмек учун, би­ринчилей, ёлланы гьайын этме герек болажакъ.

Ёллар къурувгъа – янгы къарав

– Ёллар янгыз асфальт­дан эти­леми яда башгъа къайдалар чыкъ­гъанмы?

– Артдагъы 30 йылны ичинде ёллагъа этилеген гюч 4 керенге арт­гъан. Шону учун да янгы къайдаланы излеме ва илму булан барышдырып юрютме тарыкъбыз.

Бираз алда Дагъыстанны Гьукуматыны гезикли жыйынына Москвадагъы автомобильёл институтну кафедрасыны заведующийи, илмуланы доктору, профессор Вик­тор Ушаков чакъырылгъан эди. Ол ёлланы бетондан этмекни яны, неге тюгюл де уллу юклю машинлер яйда асфальт ёлланы оюп къоя ва тез буза. Шону учун да, бетон ёллар этивню якъчылары арта: шо ёлланы къоллавну болжаллары да узакъ. Алим айтагъан кюйде, шолай ёллар асфальт тутулгъанларындан 25-30 процентге учуз да токътай. Эгер де асфальт ёл 6-10 йыллагъа гьисапланып этиле буса, бетон ёллар 2 керен артыкъ къуллукъ эте. Гьали МАДИ-ни алимлери 30 йылгъа чыдайгъан ёлланы ойлашып туралар. Ондан къайры да, Дагъыстанда шолай ёллар этмек учунгъу материаллар кёп бар.
Айтагъаным, алдыбызда кёп жаваплы ва уллу ишлер токътагъан. Шоланы барысын да заманында кютмек – бизин аслу борчубуз.

– Муратларыгъызгъа етишме насип болсун!

– Савбол!

Лакъырлашывну язгъан
Гебек КЪОНАКЪБИЕВ.

БИЗИН МАЪЛУМАТ:

Минасы эндирейли Жамболат Шапиевич САЛАВОВ 1973-нчю йыл Къы­зылюртда тувгъан.
Орта школаны битгенде Къызылюртдагъы «Промнеруд» деген жамият къурумда загьмат ёлун башлагъан. 1991–1992-нчи йылларда Совет Армияны сыдраларында асгер борчун кютген, къайтгъанда, ишин давам этген.
2002-2006-нчы йылларда – «Аманал» деген Магьач­къаладагъы сакъ-лавчу бёлюкню директору.
2006–2007-нчи йылларда Хасавюрт районну билим берив управле-ниесини ёлбашчысыны орунбасары, 2007-2009-нчу йылларда «Хасавюр-товское управление автомобильных дорог» деген къурумну баш директору.
2009-2022-нчи йылларда Хасавюрт районну ёлбашчысы, 2022-нчи йылдан берли Дагъыстанны транспорт ва ёл хозяйствосуну министри.
4 оьр билими бар, къайратлы иши учун кёп санавдагъы федерал ва республика оьлчевдеги гьюрметлев грамоталар, баракалла кагъызлар ва медаллар булан савгъатлангъан.