(Торкъалили алим Атай Магьамматовну варислиги)

 

Студент заманымдан берли эсимде къалгъан: бизин, охувчуланы арасында кёп сыйлы китаплар гьисапда юрюлегенлери бар эди. Оланы биз бир-бирибизден алып охуп, сатывда бар деп эшитсек, шоссагьат алып, оьз китап тахчабызда болдурмакъны насип гёре эдик. Дагъысын айтмагъанда, шолай китаплардан бири «Къумукъча-орусча сёзлюк» эди.

Къалын, яшыл тюсдеги, къатты мужаллатлы бу сёзлюкню къолунга алсанг, ажайып таъсир ва оьктемлик гьислер тувдура эди. Энни буса, арадан кёп йыллар оьтгенде, къумукъ сёзлюкню шолай агьамияты, балики, о бизге къумукъну ругь байлыгъына ёл ачагъан себепден болгъандыр деп ойлашаман. Аты айтылгъан кёп тиражлы китап чыгъы­вунданокъ къыт болуп къалгъаны да негьакъ тюгюл.

О заман сёзлюкню автору ким экенге тергев берилмей эди. Сонг-сонг ону белгили алим, тил ахтарывчу торкъалили Атай Магьамматов язгъанны билдим.

Атай Магьамматов 1926-нчы йылда Торкъалиде Гьажи-акъайны ва Умукюсюмню агьлюсюнде тувгъан. Атасы къадилик юрютеген адам болгъан. Совет заман гелгенде яшлагъа дарс берген, мактапда ишлеген. Масала, Гьажи-акъай юртдан чыгъып, башлап Атлыбоюндагъы (Ленингентдеги) башлапгъы билим берив школада ишлеген. Сонг ол 1938-нчи йылда агьлюсю булан Анжиге гёчген. Шагьарда нап сатагъан тюкени болгъан; шонда оьмюр боюнда ишлеп тургъан.

Атай Магьамматовну атасы илму-охувну хадирин билеген адам болуп, оьзюню уланын да билимсиз къоймагъан. А. Магьамматов Анжиде етти класлы школаны битдирип, 1943-нчю йылда Магьачкъала шагьардагъы фельдшер-акушер школагъа тюшген. Ону 1946-нчы йылда битдиргенде, охув ожагъындан йиберилип, ата юрту Торкъалиде иш башлагъан.

Арадан заман гетип, 1953-нчю йылда, Атай Магьамматов Дагъыс­тан педагогика институтну адабият факультетине тюше. Охувун тамамлап, касбусун алышдыра. Институтдан йиберилип, Ленингент школада муаллим болуп ишлей. 1958-нчи йылда Магьачкъалагъа, Дагъыстан охув-педагогика идарагъа ишге тюше.

Бир йылгъа ювукъ гетип, 1959-нчу йылда, ол Илмулар академияны Магьачкъаладагъы филиалына, Тарих, тил ва адабият институтуна ишге чакъырыла. Мунда илму къуллукъчу гьисапда къумукъча-орусча сёзлюкню уьс­тюнде ишлеме башлай. Шо ишни 1959–1962 –нчи йылда тындырыкълы иш юрютюп, битдирип, басмагъа гьазирлеме башлай. Мунда ишлейген вакътисинде Атай Магьамматов аспирантурагъа тюше ва кандидатлыкъ диссертациясын да гьазирлей. 1964-нчю йылда С.М. Кировну атындагъы Азербайжан пачалыкъ университетинде диссертациясын уьстюнлю кюйде якълап, ол филология илмуланы кандидаты деген атгъа ес бола.

Эсгерилген институтда А. Магьамматов сёзлюкден къайры, оьзге агьамиятлы илму ишлер де язгъан. Мисал учун, «Къумукъ адабият тилни амалгъа геливю ва оьсювю», «Къумукъ адабият тилни совет девюрдеги оьсювю» ва башгъа илму ишлер язгъан. Амма булар гьали де басмадан чыкъмагъан, эсгерилген институтну архивинде сакъланып тура.

Бир тюрлю себеплеге гёре А. Магьамматов Тарих, тил ва адабият институтдан тайма борчлу болгъан. Бир вакътини ичинде ол Дагъыстан пачалыкъ педагогика институтда дарс беривчю гьисапда чалышгъан. Тек онда да узакъ къалмай оьмюрюню ахырында дарги районну Дешлагьар орта школасында дарслар юрютген.

Атай Магьамматов авур аврувгъа тарып, чакъсыз, оьзюне 60 йыл да толмай, 1975-нчи йылда гечинген. Ол оьзюню гьакъында иш ёлдашларыны, юртлуларыны, къардашларыны арасында исси эсделиклер къойгъан.

А. Магьамматовну уллу агьлюсю болгъан. Ол оьзюню уьягьлюсю Асият булан беш яшны: дёрт уланны ва бир къызны оьсдюрген. Ону варислери Анжиде, Торкъалиде, Шавхалда яшай.

Атай Магьамматов алим гьисапда бек тизив иш этген. Дагъысын­ айтмагъанда, 1969-нчу йылда чыкъгъан ону «Къумукъча-орусча сёзлюгю» хыйлы йылланы узагъында бу тайпа сёзлюкню биринчиси гьисапда къолланып турду. Сёзлюк муаллимлер, студентлер ва оьзге ана тилин сюегенлер, къумукъ тилни ахтарагъанлар учун лап да пайдалы китаплардан бири эди.

Атайны сёзлюгюню агьамияты янгыз биринчилигинден тюгюл, ону сан янындан гьасил эди. Булай сёзлюкню тизмек учун, ана тилин яхшы билмекден къайры, ону байлыгъын, тюрлю ренклигин ачыкъ этмеге де гьюнер тарыкъ бола.

Атай Магьамматов оьзюню сёзлюгюне кёп санавдагъы къумукъ сёзлени къуршама бажаргъан. Оланы санаву он уьч мингге чыгъа. О сёзлеге автор хыйлы мисаллар гелтирип, арив англатыв да берген. Англатыв мисаллар гьисапда ол айтывланы, аталар сёзлерин, токъташгъан сёз тагъым­ланы тийишли кюйде къоллагъан.

Къумукъ тилни байлыгъы сёзлени кёп маъналыгъындан таба да билине. Атай бизин тилни шо хас битимин де арив гёрсетме кюй тапгъан. Ондан къайры, бу китапда о девюрде онча ёл берилмейген дин англавлар, бырынгъы ёл-ёрукълар, адатлар да белгиленген. Демек, автор халкъ тилини белгилери гьисапда халкъны дюнья къаравларын, ругь кюрчюлерин аян этмекни де агьамиятлы гёрген.

Совет девюрде ва совет девюрден сонг да хыйлы йыллар Атай Магьамматов тизген «Къумукъча-орусча сёзлюк» къумукъланы ругь байлыгъы гьисапда юрюлдю, бирев-биревден тилеп алагъан даражада болду. Артда, 50 йылгъа ювукъ оьтгенде, Бургьан Бамматовну гьаракаты булан уллу этилип янгы «Къумукъча-орусча сёзлюк» (2013 й.) чыгъып, гьал бираз енгиллешди. Тек нечакъы не айтса да, Атай Магьамматовну сёзлюгю, янгы сёзлюк булан тенглешдиргенде, сан ягъындан онча къалышмайдыр деген ойну тувдура.

Гьар-бир тил ахтарывчуну, алимни аты айтылгъан илму иши, китабы болмакълыкъ ону даражасын гёрсетегени ачыкъ. Шолай китабы бар А. Магьамматов да илму ёлунда оьзюню сёзлюгю булан гёрмекли гьыз къойгъан.

Бу сёзлюкню Москва шагьардагъы сав уьлкеге белгили «Наука» деген матбаада чыкъмагъы да тегин тюгюл. Атайны «Къумукъча-орусча сёзлюгю» СССР-ни Илмулар академиясыны, совет алимлени чалышывуну гёрмекли бир натижасы гьисапда басма этилген.

Атайны варислиги шону булан дазуланмай. Ол кёбюсю илму ишлерин оьзюню алим ёлдашлары булан бирче язгъан. Масала, З. Бамматов булан бирге ол «Къумукъ орфография сёзлюгю» (1965 й) деген китапны басмадан чыгъаргъан. Сонг ол орта мактаплар учун да кёп санавда охув китаплар язгъан. Мисал учун, бизин белгили алимибиз Ибрагьим Керимов булан бирче А. Магьамматов тилни лап къыйын бёлюгю саналагъан, къумукъ тилни грамматикасына, синтаксисине багъышлап 7–8-нчи класлар учун охув китап язгъан. Ол къумукъ тилни методикасына багъышлап да гиччирек китап чыгъаргъан болгъан.

Атай Магьамматов белгили къумукъ тил ахтарывчуланы арасында, мисал учун, И. Керимов, З. Бамматов, Ж. Хангишиев, Ю. Жанмавов, Н. Оьлмесов ва башгъалары йимик, анадаш тилин уьйренивге оьз къошумун этген. Ону илму ишлери бугюн де агьамиятлыгъын тас этмеген, буссагьатда да билим берив ёлунда къоллана.

Атай Магьамматовну илму ёлуну, ахтарывларыны, къумукъ тилни ахтарыв ишлерини маъналыгъы ол алим гьисапда авур масъалалардан тартынмай, лап четимлерини уьстюнде чалышгъаны булан да байлавлу. Шо себепден ол къумукъ тилни сёз байлыгъын, орфографиясын (язылыш къайдасын), синтаксисин башлап ахтаргъан алимлерден бири болуп токътай. Гьасиликалам, Атай Магьамматов къумукъ тилни илму ёлунда уьйренивде бек агьамиятлы иш этген. Басмадан чыкъгъан китаплары шону шексиз кюйде исбат эте.