Юрт хозяйствону тармакълары бир-бири булан тыгъыс кюйде байлавлукъда амалгъа гелегени гьакъда артыкъ айта турмасам да англашыладыр. Кёп йыллыкъ сынав гёрсетеген кюйде, оьсюм-люкчюлюк тармакъда мол тюшюмлер сугъарыв ишлени ёрукълаш-дырыв булан тыгъыс кюйде байлавлу. Шолайлыкъда, ем оьсюмлюклер, ашлыкълар чачылагъан майданлар къолайлаша ва гьайванчылыкъ, къушчулукъ, балыкъчылыкъ тармакъланы оьсдю-рювде белгиленген борчланы уьстюнлю кюйде яшавгъа чыгъармагъа имканлыкълар яратылына.
Сугъарыв мол тюшюмлер оьсдюрювде инг де аслу ерни тутагъанын республикабызны темиркъазыкъ бойдагъы топуракъларыны къайтарышы ачыкъ этип гёрсете. Дагъыстандагъы сюрюлеген юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъларыбызны 75 проценти, белгили болгъан кюйде, сугъарылмайгъаны саялы, чакъда-чакъда къургъакълыкъгъа тарый.
Дагъы да ачыкъ этип айтгъанда, гьалиги заманда Дагъыстанда сюрюлеген авлакъланы 200 минг гектаргъа ювукъ майданларын сугъармагъа имканлыкълар болдурулгъан. Сугъарылагъан майданланы 60 минг гектарында ем оьсюмлюклер, 44 минг гектарында буса кёп йыллыкъ юрт хозяйство оьсюмлюклер – юзюм борла ва бавлар ерлешген…Артдагъы йылларда бар имканлыкълардан пайдалана туруп, чалтик оьсдюрюлеген чеклени пайдаландырылагъан майданлары да къолайлаша геле.
Сугъарылагъан юрт хозяйство топуракъларда бизин республикабызда болдурулагъан овощланы – 90, чалтикни 100 процентлери оьсдюрюлегени гьакъда да айрыча эсгермеге тюше. Муна шо саялы гележекде де бизин республикабызда сугъарылагъан майданланы асувлу кюйде къолламакъ учун чаралар гёрюлежек. Шону учун юрюлеген гьаракатда гертиден де, имканлыкълар къолдан чыкъма тюшмей. Неге десегиз, къургъакъда терек де оьсмей, чачылгъан урлукъ да чыкъмай.
Пачалыкъ оьлчевдеги масъала
Дагъыстанны юрт хозяйство ва сурсат министерлиги агропромыш-ленный комплексини оьсдюрювге байлавлу къурулгъан ва пайдаланды-рылагъан уьч пачалыкъ программаны ортакъчысы болуп иш гёре. «Юрт хозяйствону асувлулугъу учун» деген агьамиятлы проектде мелиорация комплексин оьсдюрюв айрыча ерни тута.
Гьали-гьалилерде ДР-ни Гьукуматыны Председателини заместители Нариман Абдулмуталибовну Дагъыстанны юрт хозяйство ва сурсат министри Мухтарбий Ажеков булан гьакълашыву болду. Ишчи ёлугъувдан сонг сугъарыв ишлени ёрукълашдырывну гьакъында оьз пикруларын малим этдилер.
– Сув сайлама, ер сайла деп бизин ата-бабаларыбыз негьакъ айтмагъан, – деди Нариман Абдулмуталибов. – Дагъыстанны сув байлыкъларын къорув ва асувлу кюйде къоллав – бизин алдыбызда токътагъан жаваплы ва сыйлы борч. Неге десегиз, артдагъы йылларда айлана якъны гьавасы алышынагъаны саялы, сув гьавузланы къысматы къыйынлаша, экология гьал бузукъла-шагъаны да теренден ойлашмагъа борчлу эте.
Россияда Дагъыстан аграр республика гьисапда танывлу. Ону учун ДР-ни Башчысы Сергей Меликов да регионну агропромышленный комплексин оьсдюрювню масъалаларына айрыча тергевюн бакъдыра.
Регион ва пачалыкъ программаларда белгиленген борчланы гьисапгъа алып, бизин республикабызны агропромышленный комплексин оьсдюрювге 2,5 миллиард манат акъча маялар гёрсетилинген. Шо да алдагъы йыл булан тенглешдиргенде, 500 миллионгъа кёп.
Харжлар асувлу къолланма герек
Советлени девюрюнде Дагъыстанда къурулгъан ва гьали де пайдаландырылып турагъан сув гьавузлар, татавуллар пачалыкъны янындан берилеген харжлар токътатылгъан сонг бузукълашды. 30 йылланы узагъында къуллукълары кютюлмей, тазаланмай, къолланмай турду. Алда сугъа-рылагъан майданлар сувдан къуру къалып, мол тюшюмлер къайтарывну масъаласы да четимлешди. Шогъар байлавлу болуп Бабаюрт, Хасавюрт, Къызлар, Тарумов, Хумторкъали ва Къызылюрт районларда ишлейген юрт хозяйство къуллукъчуланы янындан кёп къадарда разисизликлер тувулунагъаны да негьакъ тюгюл эди.
Гьечден геч де къолай деген кюйде, артдагъы беш йылны ичинде Дагъыстанда сугъарыв ишлени ёрукълашдырывгъа байлавлу хас пачалыкъ программа ишлемеге башлады. Дагъы да ачыкъ этип айтсакъ, шо программаны оьлчевюнде 2019-нчу йылда сугъарыв ишлени ёрукълаш-дырывгъа байлавлу болуп 500 миллион манат акъча маялар пайдаландырылды. 2020-нчы йылда да 300 миллион манат гёрсетилинген эди. Шо да аслу гьалда эсгерилген районлардагъы хозяйствоара – татавулланы, сув гьавузланы ярашдырывгъа бакъдырылды.
Дагъысын айтмай къойсакъ да, артдагъы бир нече йылны ичинде бизин республикабызны темиркъазыкъ бойдагъы районларында 10 минг гектарда янгы чалтик чеклер гьазирленип, чачыв майданлар янгыдан пайда-ландырывгъа берилди. Буссагьатгъы вакътиде чалтик оьсдюрюлеген чеклени умуми майданлары 30 минг гектарлардан да айланып тура… Шолайлыкъда, Дагъыстан Россияда Краснодар крайдан сонг оьзюнде лап да кёп чалтик оьсдюрюлеген регион гьисапда танывлу болду.
Сугъарыв ишлени камиллешдиривню натижасында бизин респуб-ликабызда йылдан-йылгъа кёп йыллыкъ оьсюмлюклер – юзюмлюклер, емиш бавлар салынагъан майданлар да къолайлаша бара. Шону булан янаша майданларда бизин республикабызда сюрюлеген сугъарылагъан авлакъларда йылда 1,5 миллион тон овощлар оьсдюрюле.
Экология гьал ойлашдыра
Дагъыстандагъы сугъарыв майданланы гектарларын къолайлашды-рывгъа байлавлу болуп оьтгерилеген ишлерде экология гьалны талапларына да арт бермеге тюшмей. Неге десегиз, сугъарылагъан ерлерде суву артыкъ болса, топуракълар зараллана. Шону учун сугъарыв ишлени камиллеш-дирив, асувлу къайдаларын къоллав − бугюнню аслу масъаласы.
Сув толу етишмейген Къызлар отлавлукъларда ва Ногъай чёллерде де къайырчакълар басып геле. Айтмагъа сюегенибиз, аграр тармакъда гьар къайсы проект де пайдаландырывгъа берилсин учун алданокъ экология шагьатнамасы булан беклешмеге тарыкъ бола. Гьали-гьалилерде сугъарыв ишлени ёрукълашдырывгъа байлавлу законну проектин къабул этмек учун гьазирленген таклифлер де, экология гьалны гьисапгъа алып, Россия Федерацияны Пачалыкъ Думасына бакъдырылгъан.
– Сугъарыв ишлени ёрукълашдырывда, гертиден де, экология талапланы гьисапгъа алып иш гёрмеге тюше, – дей сугъарыв ишлени федерал пачалыкъ бюджет идарасыны башчысы Залкип Къурбанов. – Неге десегиз, Да-гъыстанны темиркъазыкъ бойдагъы топуракъларында, отлавлукъларында, биченликлерде сувну гьатдан оздурмайлы, тутумлу кюйде къолламасакъ, гележекде зарал дагъы да кёп болур.
Гертиден де, юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракъланы заралландырмай асувлу кюйде къолламакъ учун сув гьавузланы ва татавулланы янгыртыв, ярашдырыв – агьамиятлы масъала. Неге десегиз, ташгъынлар бу йыл кёп, лай сувлар гётерилип, айлана якъдагъы авлакълар заралгъа тарыжагъы да гьакъ. Республикабыздагъы авлакъланы сугъарагъан сув гьавузланы ер-ерде дагъы да къуруп, ташгъынланы алдын алывгъа тергевню артдырмаса бажарылмай.
Топуракъ ва мюлк масъалалар
Сугъарыв ишлени генглешдиривде экология талаплагъа йимик, то-пуракъны даражаларына, топуракъ пайларда ерлешген гьар тюрлю есликдеги мал-матагьлагъа янашывда да кемчиликлеге ёл къоймагъа тюшмей. Айтмагъа сюегеним, топуракълар йимик, ону уьстюндеги мал-матагь-мюлк де айрыча адамланы, къурумланы, муниципал къурулувларыны ва шолай да федерал, республика еслигинде. Гьакъыкъатда буса бизин республикабызда топуракъланы есилерин, дазуларын, мал-матагь еслигин токъташдырывда белгиленген борчлар толу кюйде яшавгъа чыгъарылмагъан. Шо да сугъарыв ишлени камиллешдиривде есилерини янындан разисизликлени тувду-рагъанын заман ачыкъ этип гёрсете.
– Сугъарыв ишлени ёрукълашдырыв – республикабызны агро-промышленный комплексин оьсдюрювде, гертиден де, оьтгермеге герекли аслу чараланы бириси, – дей Дагъыстанны мал-матагь ва топуракъ масъалалагъа къарайгъан министри Завур Эминов. – Муна шо саялы да, сув гьавузланы, татавулланы ишлейгенде яда буса янгыртагъанда инвен-таризация ишлени де оьтгермеге тюше. Топуракъланы кадастр даражаларын токъташдырагъанда кемчиликлеге ёл берилмесин учун, алданокъ есилери булан разилешип, гьар муниципал къурулувунда сугъарыв ишлени оьт-гермеге имканлыкъ береген чараланы яшавгъа чыгъармагъа тарыкъ.
Гёчювюл гьайванчылыкъ бойдагъы республика есликдеги топуракъланы дазуларын толу кюйде токъташдырып, ижарачылар булан иш гёрювню де узатма герек. Неге десегиз, шогъар байлавлу ишлени бу йылны июль айына ерли тамамламагъа герек деп токъташдырылгъан эди. Шо гьакъда ер есилерине ва топуракълардан ижарагъа алып пайдаланагъан тайпалагъа да къатты кюйде буварыв этилген.
