Бугюнгю бизин яшавгъа онгайсызлыкълар гелтиреген, яман таъсир этеген, яманлыкъ бар буса – о да къаравулланмагъан кюйде багьаланы гётерилегени деп айтса да ярай. Акъча къазанма сюегенлер, биринчилей, сатагъанына яда этген ишине гёре гелеген гелими гьар заман артып тургъанны сюежек. Шону учун да сатывчу гьар гюн йимик багьаланы гётермекни гьайын эте. Алывчу рази болмаса бажарылмай. Заманлар шолай.

Токъсанынчы йылларда, пачалыкъ юрюйген ёлун алышдыргъанда, «капитализмге» гёчме сюегенибизни гьакимлер туврадан айтмай эди. Халкъ да онча агьамият бермеген буса ярай, не башгъа, къайсы пачалыкъ къурулушда болсакъ да амал этербиз деп тургъандыр, разисизликлер гёрсетмеди. Разисизликлер сонг тувду. Шогъар да сатып алагъан маллагъа, этилеген къуллукълагъа биз тёлейген харж (акъча багьалар) бир кюйде токътап турмай алышына­гъаны себепли болду.

Орта чагъына етишген адамлар айрокъда яхшы биле, бир вакъти бизин элде сатып алагъан малгъа яда этилген къуллукълагъа тёленеген багьалар бир кююнде тура эди. Шо буса алдагъы пачалыгъыбызны халкъгъа этеген уллу яхшылыгъы болгъанны биз о вакъти англамай тургъанбыз. Гьали, бугюн сатып алгъанынг тангала нечакъы болажагъын билмейсен.

Багьалар неге арта деп гьалек болагъанлар кёп. Биревлеге о онча таъсирли де болмай, биревлер къайнаша. Къайнашгъан булан гьал алышынмажакъны англагъанда ачувлана, савлугъуна зарал гелтире. Алимлер, докторлар токъташдырагъан кюйде, жамият арадагъы гьал адамланы савлукъларына туврадан тие, айрокъда баш аврувлар, юрек аврувлар шо саялы да кёп бола, арта.

Халкъ ушатмай

Биревлер эс этме сюймеген буса да ярай, бизин эл барагъан ёлун алышдырма башлагъанын мен алданокъ да гьис этген эдим. Мисал этип сигаретни алайыкъ. Тозулувну ёлуна тюшген вакътиси эсимде къалгъан. Багьалар токътагъан еринден тербенди ва оланы артагъаны сигаретден башланды.

Сигарет производствону гьали буссагьатда да далапчылыкъ юрютегенлеге пайдасы бар. Олар барысы да бажарып болагъан кюйде оьзлени продукциясыны багьаларын артдырып болагъаны бары да ёлларда акъча къазанма сюегенлер учун да пайдалы. Сигаретге акъча харжлап уьйренген адамлагъа оьзге продукталагъа да багьалар къошулгъаны гёрюнмей къала. Багьа болгъан деп сигарет ташлайгъанлар да аз.

Бир-бир сигаретлени гьали кафелерде 300 манатгъа сата. Тек шо 300 манатлыкъ сигаретлени простой, 60 манатлыкъларындан айрыча башгъа ери де ёкъ. Учузун тартмай, багьалысын­ тартагъанны гёрсюн деп, гёрмемишлик юрютегенлер учун шолай сигаретлер чыкъгъангъа ошай деп эсинге геле.

Бу ерде англашылмайгъан булай бир затны гьакъында айтма тарыкъдыр деп эсиме геле. Шо да–гюн сайын артагъан багьалары да булан сигаретлени зараллыгъы артаг­ъаны. Бир янындан, тамакюню сан яны осал бола, бириси янындан, тамакю бюк­ленген кагъызны тазалыгъына ва заралсызлыгъына тергев берилмей. Кюйге къарагъанда, бары да сигарет тартагъанлар элни ватандашлары тюгюл. Оланы ихтиярлары сакъланмаса да ярай. Тартмасын сюймей буса… Сигаретсиз де яшап бола… Ашамлыкъ тюгюл чю… Пачалыкъ да шолай ойлашадыр деп эсинге геле.

Багьалары гётерилмей сакъланагъан продукт да бар. О – «буханка» аш. Шо алдагъы багьасы бар кююнде юрюле. Ону да багьасын артдырма сюегенлер кёп. Аш биширеген ерлерде, шо багьасын артдырма ярамайгъан буханканы хамурун алышдырса, башгъа продукция деп багьасын гётерме де имканлыкъ табыла.
Гьали аш биширеген ерлени гиччилеринде де кёп тюрлю хамур продукция чыгъарыла. Оланы багьаларын гётерме де гьиллалар кёп. Сатыв ёкъ буса, шо заман продукцияны еси кисесине онгайлы ёлланы ойлашма башлай.

Багьаланы ким гётере?

Гьалиги вакъти багьаланы гётерилегени, биринчилей, бензинни, ягъарлыкъ газны багьасы артагъаны булан байлавлу. Ёл харж етишмей деп ишге бармай яда къуллугъуна чыкъмай къалагъанлар болмай.

Бир нече йыл алда Буйнакскиден Магьачкъалагъа гелмек учун ёл харж 50 манат эди. Сонг 70 манат болду. Артда 90 манатгъа чыкъды. Гьали –130 манат. Шо вакътини ичинде ишлейгенлени алапалары артмагъан. Законсуз гётерилеген багьаланы енгме бола. Шолагъа къарайгъан ФАС (Федеральная антимонопольная служба) деген къурум бар. Олагъа этмеге кёп иш бар. Шолай, дарманлагъа, оьзге тюрлю продукциягъа, къуллукълагъа тёленеген гьакъланы бирлери де тийишсиз гётериле.

Багьалар гётерилмей сакълансын учун жамият арада, адамланы арасындан гьайсызлыкъ таймаса бажарылмай деп эсиме геле. Гьар ким оьзюню гьакъында ойлаша. Магъа етише, къайырмас деп, багьасы гётерилген буса да ала. Сатывчу булан сёйлей турмакъны эрши гёре. Эргишилер чи айрокъда.

Бир керен машин гьайдавчулар Буйнакск-Халимбекавул маршрутда багьаланы гётерме сюйгенде юрт администрацияны башчысы сёз къошуп къоймагъан эди. Тёбен Къазаныш, Оьр Къазаныш, Жюнгютей ва оьзге юртларда багьалар гётерилди. Халимбекавулда гётерилмеди. Юртну башчысы: «Биз рази тюгюлбюз», – деп, юртлуланы бирлеринден къол салгъан кагъызлар жыйып, тарыкълы ерге берип, машин гьайдавчуланы алдын къыркъып токътатма болду.

Эсимде къалгъан, бирдагъы гезик Магьачкъаладагъы пассажир автобусланы, троллейбусланы багьаларын гётерген эди. Он манатлыкъ ёл 15 манат болду. Предприятиени ёлбашчысы англатгъан кюйде, сайки, бензинни багьасы 4 манатгъа артгъан. Троллейбусланы багьасы олай болгъанда неге гётериле? Олар бензин булан юрюмей чи… Автобуслагъа да бензин тёгюлмей. «Метан» деген газ тёгюле. Ондан къайры да, бензинни багьасы эниш тюшгенде де ёл гьакъ эниш тюшмей еринде къалды.

Магьачкъалада бираз алда бир-бир пассажир транспорт къуллукъну кютеген компаниялар ёл харж багьаны 17 манатдан 23 манатгъа ерли гётерди. Бирлери 27 манатгъа чыгъып токътады. Халкъ къазапланмады, къойду. Гьали бир нече маршрут линияларда 23 манат тёлене, кёбюсюнде – 27 манат. Адамлар да не этсин, шолай ёкъ ерден багьалар гётерилип къалагъангъа уьйренип битген деп айтма ярай.

Учуз болагъан малланы сан яны боламы?

Буссагьатгъы вакъти шагьарларда багьаланы учуз этип, сатыв юрютеген тюкенлер кёп бола геле. Оланы «Эконом», «Доступный» деп уллу язывлар булан алывчуну тергевюн тартагъан этелер. Тек шо тюкенлерде сатылагъан малланы сан яны осал бола.

Муна шалбарлар сатылагъан бёлюк. Багьаларына уьстденсув къарасанг, бираз учуз экени гёрюне. Яхшы тергев берип къарасанг, оланы сан яны ёкъ яда осал экенин гёресен. Кёплери тюкенлерде алывчу къаравуллай туруп кёп йыллар ятгъан. Бирлерини къумачы осал. Бирлерини тигивю тындырыкълы тюгюл. Нечик алай да, гьарисини бир багьанасы бар. Адамланы эсине гелеген кюйде, сайки, тюкенни еси рагьмулу болуп малларын учуз этген…

Бу ерде булай бир затны эсгерме тюше деп эсиме геле. Сатывчу алывчуну алдатма сюегени. Алдатмаса, малы сатылмай къалма бола.

Бир минг манатлыкъ гёлекни багьасы 999 манат деп язылып бола. Бир манат къошса, бир минг манат. Бир минг манат деп язма неге ярамай? Не учун бир манатгъа учуз эте? Англама бек тынч. Шогъар гёз алдатыв деп айтыла. Дёрт санавну орнуна уьч санав къоллай. Учуз деп гёзге илинеген еринден пайдалана. Бирев англаса, бирев англамажакъ. Шо буса – сатывчуну гьиллачылыгъы. Огъар оьзлер «бажарывлукъ» деп айтма да бола.
Гьар кимге сатыв этме имканлыкълар берилген сонг, адамлар тюкенлер ачмагъа бек алгъасап гиришме башлагъан эди. Эки къабат, уьч къабат тюкенлер ишленди. Гьали сатыв этеген ерлер гьар абатда бир бар. Опуракъ гийим айрокъда артыкъ кёп. Кёп экени саялы, сатылмай сакълана. Базарда яда тюкенлерде сатывчугъа гёрюнгендокъ, о сени янынга гелип малын макътама башлай. Неге тюгюл, ону малын ахтарагъанлар гюн сайын аз бола. Огъар гьар гюнлюк сатыв алда йимик гьали ёкъ. Он беш, йигирма йылдан не болур? Уллу тюкенлерде, базарларда ятагъан маллар нечик сатылар? Оланы бек учуз этсе де алармы?

Заманны талапларына гёре адамны оьсювю алгъа гетип, бирдагъы четимлик сатывчуну алдына чыкъды. Интернет тюкенлерден почта булан мал сатып алыв къайдасы. О бек онгайлы да дюр. Гьалиги эринчек адамлагъа къыйышма да къыйыша. Тюкенлер, базарлар гележекде эки уьч керен де аз болажагъы гьалиденокъ да билинип тура. Тюкенлеге деп ишленген уллу биналаны есилери оланы сонг нечик къоллар, заман гёрсетир. Ким биле, олар, яшав алышынагъан кюйлени алданокъ гёрюп билеген адамлар экени саялы, шо янын да ойлашгъандыр…

Пачалыкъ къарав нечикдир?

Багьаланы гюн сайын гётерилегенине пачалыкъ айыплы деп ойлашагъанлар кёп бар. Ойлашма себеплер де табыла. Бензинни багьа болагъанын пачалыкъ токътатма болмаймы? Озокъда, алдагъы социалист пачалыкъ болгъан буса, шо сорав тюз салынгъан деп ойлашма бажарылар эди. Гьалиги ёлубузда багьаланы къысматын «базар» чече. Сатывчу яда мал болдурувчу багьаланы оьзю токъташдыра.

Базар аралыкълар сатывчуну да, алывчуну да оьзюню артындан юрюте. Артыкъ багьа этсе, сатылмажакъ. Продукция бузула, маллар эсгилене. Шону учун да ол багьаланы артыкъ гётерме иштагьлы тюгюл.
Алывчуну да бар ихтиярлары. Багьа деп ойлаша бусанг, алма, учуз ерин изле. Ол да амалсыз болуп къайда учуз экен деп айланыш юрюте. Озокъда, онгайсыз. Не этме герек, дагъы кюй ёкъ.

Багьалар неге гётериле деген сорав бизин арадан бир заманда да таймас. Неге тюгюл огъар бирев де, бир заманда да туврадан жавап берип болмажакъ. Ювукъ гелме бажарылар. Сатагъан адамны иманы барындан, ёгъундан да кёп зат гьасил бола. Биринчи насигьат –алдатма! Сатывчу да, алывчу да къурдашлар болма тарыкъ. Шо заман тюзлюк де болажакъ.

Шолай къурдашлыкъны девюрю бизге чи ювукъ арада гелмес деп эсиме геле. Неге тюгюл, бизде бир-биревню алдатмаса, бир-биревден алгъа чыкъмаса, яшама къыйын деп эсине гелегенлер кёп. Намусун сакъла­гъанлардан эсе, тас этгенлер кёп. Гьар кимни алып къарасанг чы, бирев де яман адам тюгюл. Барыбыз да «мен яхшыман», деп ойлашабыз. Гьар кимни «мен билеменлиги» ону билегенлеге тынглама къоймай. Яманын гёргенде огъар айып этип, тюзлеп, яхшы ёллагъа салагъан уллулар да гьали аз. Олагъа тынглайгъанлар чы ёкъ десе де ярай. Жамият арада татывлукъ сёне буса, шо халкъ учун уллу тас этив боладыр. Багьаланы низамсыз гётерилегени халкъ арада татывсузлукъ да тувдурмай тюгюл. Балики, йыллар оьтюп, алывчуну да, сатывчуну да арасында болма герекли дос аралыкъланы токъташгъан девюрю гелир.