Яшда гёрген яшынмас
Уясында не гёрсе, учувунда да шону этер деген айтывда да яшлар гиччиден тутуп уьйренгенине, гёргенине, билгенине гёре яшавун къуражагъын исбат эте. Яшлар, яшёрюмлер тюз ёлда юрюсюн, мекенли, тарбиялы, ингдеси, намуслу ва рагьмулу адамлар болсун учун, озокъда, уллуланы, тарбиялавчуланы, биринчилей, ата-ананы къасты болмагъа герек. Яшда гёрген яшынмас деген айтывда да шо гьакъда айтыла. «Яшынгны тарбиялагъынча, башлап оьзюнгню тарбияла», – дей ата-анагъа психологлар. Гертилей де, айтып англатгъандан эсе яшлар, гёрген уьлгюге гёре тарбиялана. Ата-анагъа ошамагъа къаст эте. Гьалиги яшланы арасында яхшыны, яманны айырып билмейген, тарбиясыз, уллугъа абур деген не зат экенни билмейгенлери де кёп ёлугъа. Озокъда, нечакъы ата-ана къаст этсе де, яман яшлар булан гьаллашып, олагъа ошап къалагъан гезиклер де аз болмай. Яман яшланы арасына къошулуп бютюн оьмюрю пуч болуп гетгенлер де бар. Шолай гьаллагъа тарымасын учун ата-ананы гёзю, къараву, гьайы даим яшларында болмагъа тюше.
Мисаллар кёп бар
Яшлар уллу болуп оьзлер тюшген гьалланы англагъан сонг ата-анасы мекенли тарбия билим бермегенге, гьай этмегенге айыплайгъан гезиклер кёп бола.
Оьзюню яшларына къарав етишмей къалгъан бир муаллим дарсында яшлагъа мисал гьисапда уланы айтгъан сёзлени гелтирген эди. Ону айтывуна гёре, школадагъы муаллимлик ишини кёплюгюнден яшларыны уьстюне тюшюп, тындырыкълы кюйде охутмагъа заманы болмагъан, айтгъанын этдирип болмагъанда, къаныгъып да къалмагъан. Школаны битдирип, оьр билим алгъан , уллу болгъан уланы ишге тюшмек учун лакъырлашывгъа баргъан. Онда касбусуна гёре тынч соравлагъа мекенли жавап берип болмай, гёнгю бузулуп, анасына гелип: «Анам, мени гючден де неге охутмадынг, тынч соравлагъа да жавап берип болмадым», – деп бетлешив этген. Шолай мисаллар кёп бар. Ата-ананы айтгъанын этмеген, мурадына етмеген деп де негьакъ айтылмай.
Ата-ананы борчу
Гьалиги заманда мен алдынгъы адатлагъа къылыкъланы артгъа теберип, яшланы милли мердешлеге уьйретмейгенин, шоланы уьлгюсюнде тарбияланмайгъанын тюз гёрмеймен. Тили ёкъ халкъны миллети де ёкъ деп негьакъ айтылмагъан. Ана тилин тас этгенлер гележекде миллетин де тас этмек бар. Миллет булан бирче къылыгъы, адатлары, мердешлери де ёкъ бола. Биз нечакъы къайгъырсакъ да, гьали шагьарларда чы нечик де, юртларда да ана тилинде яшлар сёйлемейген болгъан. Огъар себеплер бар ва гьар тюрлю четимликлер бар буса да, яшларына ана тилинде сёйлемек, олагъа халкъыны адатларын, къылыкъларын варисликге къоймакъ – ата-ананы борчу.
Гиччиден тутуп яшны патриот ругьда тарбияламакъ – башлап ата-ананы, школагъа юрюме башлагъан сонг, муаллимлени де борчу. Бу иш эки де якъдан бирлешип къаст этип чалышса, яхшы натижа бережеги де гьакъ. Патриот ругьда тарбиялавда янгыз къычырыкълы чакъырывлар булан, охуп алагъан маълуматлардан къайры, яшны жанлы кюйде айлана якъ булан таныш этив де болмагъа герек.
Табиатгъа тергев осал
Школаларда алдын башлапгъы класларда табиат дарслар юрюле эди. Шо дарсларда юрюлеген, айтылагъан маълуматланы яшлар булан сапаргъа чыгъып гьис этип, сезип, гёрюп болардай класдан тышда ишлер де юрюле эди. Яшгъа гиччиден тутуп ерлени атларын, оьзенлени, тавланы, къакъаланы, талаланы атларын уьйретмеге башлама тарыкъ. Гележекде, уллу болгъан сайын, савлай уьлкедеги, дагъы болмагъанда, инг де белгили, сан янындан яда оьлчевю булан белгили география объектлени атларын сама да билмеге герек.
Бугюнлерде школада, 2- нчи класдан тутуп, «окружающий мир» деген аты булангъы дарс бар. Тереклерден, оьсюмлюклерден, жан-жанывардан, къаялардан, ташлардан, гьасили, эки яныбыздагъы жанлы ва жансыз табиатны англатагъан дарс юрюле. Тек бара-бара оьрдеги класларда табиатгъа тергев осал этиле. География дарс янгыз 9-нчу класдан башлана.
Охувчулагъа карта булан ишлеме, табиатны айланасында орта гьисапда сама да маълуматлар алма аз заман бериле. Школаларда лап да тергев аз берилеген предметлени арасына география дарс да гире. Гьар йыл оьтгерилеген география диктантны гьасиллери де шону исбатлай. Дюнья географиясын чы нечик билсин, охувчулар Дагъыстандагъы шагьарланы атларын да толу билмей, эшитме де эшитмегенлери де бар. Башгъа ерлени атларын, тавланы, оьзенлени атларын билмейгенлер де бар. Бир вакъти кисе телефонда эки къызны арасындагъы лакъырлашыв кёплени «кеп чекдирип» турду. О къызланы бириси телефондан къурдашына: «Каспий денгиз Каспийск шагьарда ерлешген. Избербаш шагьардагъы бютюнлей башгъа денгиз», – деп токъташдыра эди.
Каспий денгизни дазулары бир нече уьлкени арасында экени эсине де гелмей болгъандыр. Шолай, Россияны башгъа регионундан почта булан бир зат гелтирме сюйсенг, Магьачкъала яда Дагъыстан Россия экенни билмейген кёп жагьиллер бар экени англашыла. Олар Магьачкъала къайсы пачалыкъдадыр деп сорай. Тюзю, бек тамаша боласан.
Муна шулай, билим беривню бир тармагъын, бир гесегин къаравсуз къойса яда тёбенлешдирсе, умуми билим берив акъсамагъа, йырылмагъа башлай. Шулайлыкъда, охувчуланы умуми англаву да кёп тёбенлеше.
Гьар заман айлана якъны аты чыкъгъанда, гиччиден тутуп табиатны къорума, байлыкъларыбызны аяп сакъламагъа герек деп айтыла. Бу теманы айланасында гьар тюрлю конкурслар, чаралар оьтгериле. Тек айлана якъны атларын, ерлени, оьзенлени, тавланы атларын билме де билмейген яшлар ону къорума къаст этерми, гьаваслыгъы болурму деген сорав тувулуна.
Мени ата юртум Къазаныш – лап уллу юртланы бири. Гьалиден 15-20 йыллар алда яшлар оьзлер оьзбашына барып, гьар тюрлю бавларда, къакъаларда, анакъларда, оьзенлерде, шерелерде, булакъларда, тавтюплерде ойнай эди. Гьариси оьзлер барагъан ерни атын биле эди. Ондан къайры да, савлай школаны яшларын жыйып, язбашда, гюзде агъачлыкъгъа сапаргъа чыгъа эди. Яшлар, шолайлыкъда, ерлени атларын, тереклени, оьсюмлюклени, къушланы, жан-жаныварны атларын биле эди. Россияны белгили шагьарларына сапаргъа бара эдилер.
Гьали олай сапарлар къалмагъан деп айтмагъа ярай. Неге тюгюл, бир-бир ерлерде, айрокъда агъачлыкъларда къоркъунчлу заманлар болду. Шо къоркъунчлукъланы адамлар гьали де унутуп битмеген, ондан къайры да, предметге заман аз бериле. Гьалиги стандартлагъа гёре география дарслар да янгыз картаны кёмеклиги булан тюгюл, интерактив досканы да къоллап, интернет байлавлукъ булан компьютерни де къолласа, дарслар асувлу оьтежек эди. Шолай болмагъа да тюше.
Гьюрметли ата-аналар, аявлу яшлар, бизин айлана якъны кёп тюрлю, ренкли, атир ийисли, гёзлерингни къамашдырардай гёзел, сигьрулу табиат, гюллер, оьсюмлюклер, жан-жанывар, оьзенлер, сувлар, тавлар, ташлар къуршагъан. Янгыз школада алагъан билимлеге таянмай, бош заманыгъызда табиатгъа тергев этмеге унутмагъыз! Ондан сизге янгыз пайда болажакъ!
Муаллимлени сёзю ва насигьаты таъсир эте
Бары да юкню ата-ананы уьстюне юклеп къоймагъа да тюшмей, гьукуматны янындан ватандашлагъа шолай ихтияр ва имканлыкълар берген сонг яшлар бавундагъы тарбиялавчулардан башлап, муаллимлер, дарс беривчюлер де яшланы тарбиялавда оьз къошумун этмеге герек. Бир-бирде ата-ананы сёзюне тынгламайгъан яшлагъа муаллимлени сёзю, насигьаты таъсир эте. Яшланы тарбиялав якъдан пагьмусу, къасты булангъы муаллимлерибиз де бар. Оланы оьзлени яшларына йимик янашып, гьар-бир якъдан къоруп, билимли, тарбиялы, рагьмулу яшёрюмлер оьсдюрюп болагъанлары да артыкъ макътавгъа, баракалла сёзлеге де лайыкълы. Озокъда, гьар яшны битими, хасияты, къылыгъы бола. Тек оланы гьарисине ёл табып бажармакъ, тюрлю-тюрлю тарбиялав къайдаланы, охутув методикаланы къоллап билмек муаллимни касбу бажарывлукъларыны аслусу деп ойлашаман.
Алда школаларда дагъыстан халкъланы маданияты ва адатлары деген дарслар бола эди. Шо дарсларда адат-къылыкъгъа байлавлу темаланы охувчулагъа бек пайдасы бар эди. Гьали эсгерилген дарслар да школа программадан тайгъан. Ондан къайры да, яшланы алда йимик къол ишге, загьматгъа уьйретмей. Кёп агьлюлерде оьрюм яшлар гаджетлени къоллап билсе тюгюл, уьйде эргишиге этмеге тийишли ишлени этип уьйренмей къала. Кёбюсю школаларда да загьмат дарслар янгыз лекциялар булан тамамлана. Алда школаларда загьмат дарслар, уланъяшлар учун устаханалар бар эди. Онда гьар тюрлю загьмат мердешлеге уьйренип, аз кёп буса да уланъяшлар сынав топлай эди. Къызъяшлар тигивню, аш этмеге, уьй тизмеге уьйрене эди. Гьалиги наслу шолай пайдалы мердешлерден магьрюм къалагъаны да талчыкъдыра. Загьмат адамны гьар тюрлю якъдан чыныкъдырагъаны белгили. Гележекде яшларыбыз эринчек, иш сюймес адатланы-къылыкъланы билмейген адамлар болуп къалмасын учун, ата-ана да, тарбиялавчулар ва муаллимлер де къаст этип чалышмаса ярамай.
