Къайсы миллетни де тили – кюрчю байлыгъы

(Ахыры, башы 36-нчы номерде)

Татарстан республикада милли маълумат къуралларыны болгъан жыйыны гьакъында газетни алдагъы номеринде толу кюйде бердик. Гьали мен шо форумдан тышда юрюлген ишлени гьакъында айтма сюемен. Мен Татарстанда биринчи керен болгъангъа буса ярай, гьар затгъа тамашалыкъ этип къарай эдим.

Форумда ортакъчылыкъ этген ва сёйлеген Татарстанны Пачалыкъ Советини ёлбашчысы Фарит Мугьамметшин гелтирген далиллер тюзмю экен деп де ойлашдым. Ол айтагъан кюйде, татар тил экинчи пачалыкъ тил этип къабул этилген, шо буса бары да якъдан гёрюнюп тура: къайсы идарагъа, къайсы къурумгъа гирсенг де, гьатта тюкенлени алдына да бары да маълумат татар ва орус тилде язылгъан.
Биринчи гюнден башлап гьар гюн форумну ортакъчыла­рын экскурсиялагъа элте эди.

КЪАЗАН

Татарстанны тахшагьары Къазан 1005-нчи йылда къурулгъан ва бугюнлерде Россиядагъы шагьарланы уллулукъдан бешини бириси деп гьисаплана. Шагьарны янындан Къазан деген сув да агъа. Шагьар шо оьзен Волга булан бир-бирине къошулагъан­ ерлерде къурулгъан ва гюнбатыш-гюнтувуш сатыв аралыкъланы юрютеген уллу порту бар шагьар гьисапда танывлу.

XV-XVI юз йылларда Къазан шагьар Алтын Орданы наслусу деп гьисапланагъан шо ханлыкъны тахшагьары болгъан. 1552-нчи йылда орус пача Иван Грозный Къазанны ала ва ханлыкъ Россияны гьисабына гире.

Бугюнлерде Къазанда 1 миллион 200 мингден артыкъ адам яшай. Шолардан кёп яны – татарлар. Тахшагьар тюрлю-тюрлю йылларда нечесе керен бузулгъан ва янгыдан къурулгъан, тек шагьарны орта бою алдынгъы кюйде сакълангъан. Гьали къурулагъанлары да алдын ерлиги уьйлеге парх берип этиле. Шону учун да шагьаргъа гелеген туристлени санаву йыл сайын арта, гертиси, мунда къарама ва тамаша болма кёп тарихи ерлер бар. Шо бойларда бийик уьйлер ёкъ ва айлананы яшыллыкъ бийлеген.

Оьтген йылда тахшагьаргъа 3 миллион турист гелген, оланы дагъы да иштагьлы этмек учун Къазанда кёп ерлер, аслу гьалда сув ягъалар адамлар ял алып болагъан кюйде онгарылгъан. Мунда янгыз рагьатланыв уллулар учун тюгюл, агьлюлери булан гелсе де, ресторанлар, кафелер ва яшлар ойнайгъан ерлер эпсиз кёп.

Биз шондагъы заманда Татарстан республиканы гюню оьтгериле эди. Къазанны тюрлю-тюрлю тарихи ерлеринде уллу сагьналар да этип, шоларда атлары савлай дюньягъа белгили артистлер йырлады, пагьмуларын гёрсетди. Шолай да, байрам гюнню алдында кёп санавдагъы янгы технологиялы идаралар ачылды. Ай-Ти Парк ачылагъанда биз де ортакъчылыкъ этдик, шогъар багъышлангъан чараны Татарстанны президенти Рус­там Минниханов ачды.
Шагьаргъа Россияны уьчюнчю тахшагьары деп негьакъ айтылмай, мунда 2013-нчю йылда Универсиада, 2018-нчи йылда буса футболдан дюньяны чемпионаты оьтгерилген. Шо йылларда этилген спорт имаратларда гьали кёп жагьил спорт булан машгъул болалар. Шолай да, Къазан сувну боюнда яшлар учун хас парк ачылгъан ва шонда Россияны оьлчевюндеги ярышлар оьтгериле. Гьар гюн шо паркгъа юзлер булангъы яшлар геле ва гьюнерлерин гёрсете. Айтагъаным, яшлагъа оьзлени гючюн ва бажарывлугъун сынама ерлер бар, шо буса оланы тарыкъсыз ёллардан тайдырма кёмек эте.

Тахшагьарда къарама ва гёнгюнгню ачма кёп ер бар, тек шолардан барындан да Къазанны Кремли артыкъ.

КЪАЗАННЫ КРЕМЛИ

Къазан шагьардагъы Кремлни тарихи гесим­лери гьакъда айтма да къарайыкъ. Башлап эсинге Кремлни шу ерде этип ва неге шону бару этип бе­гетген деген суал тувула. Къазан шагьар ерлешген бой гьар заманда да адамланы тергевюн тартагъан бой болгъан. Шо сувалмас бийикликни айланып уьч де боюнда оьзенлер, оьт­ме болмас батмакълыкълар, оланы артында да къалын агъачлыкълар болгъан. Демек, душман хапарсыздан чапгъын этип болмагъан. Кремль ерлешген тёбеде адамлар кёп алда яшама башлагъан.
Шо ерге айланып бару салмагъа X-XI юз йылларда, Къазан шагьар къурулагъанда башлагъанлар. Шо йылларда бу ерге Булгъар беклик деп айтыла болгъан.

Башлап шо ерни айланып агъачдан бару этип бегетген, шо да чапгъынларда кёп керенлер къутгъаргъан. Йыллар гете туруп, агъачланы акъ ташгъа айландыра ва 2 метрлик генги булангъы тамлар тизиле.

XII-XIII юз йылларда бару асгер беклик бола ва ичинде сатыв-алыв юрюлеген ерлер этиле. Шону ичинде де ва тышында гьар тюрлю саният булан машгъуллар ишлеме башлай. Баруну ич янларында оюлуп сатыв этмек учун ерлер гьазирлене. Шоланы бир-бирлери туснакъ гьисапда да къоллангъан. Ери гелгенде айтып къояйым, шо ерлерде бугюнлерде гелген туристлеге сувенирлер сатыла. Демек, шо ерлер алдагъы кююнде къоллана.

Ханлар буса тёбеде ерлешген къаланы оьзлени отаву этип белгилей. Шо йылларда бекликни ичинде кёп тюрлю къурулушлар юрюле: ханны къаласы, ханны мавзолейи ва межит къурула. Къурулуш юрютмеге де инг де яхшы усталар чакъырыла.

Иван Грозный Къазанны елеген сонг, татарлар шагьардан къувалана ва оланы орнуна оруслар гелтириле. Ханлыкъ Россияны гюнчыгъыш­ боюн сакълайгъан­ беклик гьисапда бола. ХVII юз йылны башына мунда 2 минг ожакъ яшай. Шо тёбеде гьакимлик идаралар ва бугюнлеге ерли етишген 13 минмаралы беклик этиле. Шо йыл мунда акъ ташдан Кремль де къурула. Бекликни ичиндеги межит бузула, орнуна 3 килиса тургъузула.

ХVIII юз йылда Кремлни ичинде Сююмбикени беклиги къурула.

Сююмбике ногъай Орданы башчысы Едигейни уланыны уланыны уланы, ногъай бий Юсуфну къызы бола. Ол айтып битдирмесдей багъый­лы арив къыз болгъан ва гиччилей къазан хан Жан-Алиге эрге баргъан. Ол оьлтюрюлгенде Сафа-Герейни къатыны бола, ол оьлгенде орта уланы гиччи экенге, 1533–1535-нчи йылларда Къазанны ханы болуп тура.

Шо межит къайдада этилинген 58 метрли бийиклик бишген къызыл керпичден тюзюлген. Хабарларда сакълангъан кюйде, шону къурдуртгъан Сююмбике шо бийикликден атылып оьлген деп де айта. Бугюнлерде шо бийик къурулуш инг де кёп турист гелеген ер деп гьисаплана. Ону ташына тийип, кёп ёравлар айтыла. Кёбюсюню муратлары яшавгъа чыгъа деп де айта.

Оьтген заманны ичинде бийиклик 2,08 метрге иелген, гёрюлген чаралагъа гёре 1998-нчи йылдан берли авагъаны токътагъан.

ХV юз йылда Къазан «Къазан ханлыкъны» тахшагьары бола ва 1552-нчи йыл болгъанча шо даражада сакълана, сонг Россияны табилигине гиргенде тюрлю-тюрлю алмашынывлар этиле.

Уллу Ватан давну йылларында Къазанда 70 тюрлю къурумну ерлешдире ва кёп санавдагъы къачгъанланы сыйындыра. Шоланы кёбюсю Къазан Кремлни ичинде де яшай.

1994-нчю йылдан берли Татарстанны президенти М. Ш. Шаймиевни къарары булан Къазан Кремль музей-къорукъ болгъан.

Шондан сонггъу йылларда бек­ликни ичинде кёп тюрлю къурулушлар этилинген ва бузулгъанлары ярашдырылгъан. Уьстевюне, Къазанны 1000 йыллыгъына уллу мукъаятлы межит къурулгъан ва Кул Шарифни аты берилген. Кремлни ичинде къазывлар юрютегенде мунда гёмюлген ханланы къабурлары да табылгъан, оланы уьстюне уллу сын салынгъан.

2000-нчи йылда Къазан Кремль ЮНЕСКО-ну бютюндюнья маданият ва табият варислигини сиягьына гирген. Гьали шо бекликни ичинде тюрлю-тюрлю музейлер, къурулушлар ва тамаша ерлер туристлени тергевюн тарта, оланы гёнгю ачылсын учун ба­ры да имканлыкълар болдурулгъан.

СВИЯЖСК

Татарстанны туристлени тергевюн тартагъан бирдагъы тамаша ери бар. О да – Свияжск. Шо юрт атавда ерлешген, тек огъар багъып топуракъ тёгюлюп ёл этилген. Шо юрт къурулмакъны тарихи де тамаша. 1551-нчи йылда орус асгерлер Къазанны алма барагъанда, гемелер Свияга деген сувдан барагъан­да токътап, бийикликге чыкъгъан. Шо ерни агъачын гесип, шагьар этме хыял эте, шонда яшайгъан тюрклени къувалай, орусланы гелтире. Айланып агъачдан беклик эте, огъар Свияжск деп ат тагъа ва Къазан губерниягъа къоша. Мунда кёп санавдагъы пачалар болгъан. Бу ерге 3 килисаны атаву деп негьакъ айтмай. Тюрлю-тюрлю йылларда мунда килисалар къурулгъан, бириси буса – Хасавюртдагъы килисаны къайдасында.

1918-нчи йылдан башлап, 1932-нчи йыл болгъанча Свияжск политика якъдан айыплап тутулгъанланы йибереген ер бола. Мунда кёп санавдагъы адамлар гюллеленген деп де айталар. Килисаланы бирисинде яшлар учун загьмат коммуна ачылгъан, сонг гьайгевлени сакълайгъан больница болгъан. 1943-нчю йылда мунда есир этилинген немислер де гелтирилген.

Сонггъу йылларда бу атавда тюрлю-тюрлю къурулушлар болгъан, олар да алдынгъы къайдада этилген. Айрыча административ къурулув гьисапланагъан ва 500-ге ювукъ адам яшайгъан­ юртну оьзюню школасы, му­зейлери ва маданият чаралар оьтгереген ерлери бар. Мунда 2009-нчу йылдан берли Фёдор Шаляпинни эсделигине фестиваллар, окъ атывдан Бютюнроссия ярышлар оьтгериле.

Озокъда, мен форумну ичинде оьтгерилген экскурсияда кёп ерлерде болдум, тек минг керен хабарлагъан­ча, бир керен барып гёрмек артыкъ экенни билемен. Башгъа ерлени гележекге къояйыкъ. Биз ондан къайтагъан­да: «Биз Къазан булан савболлашмайбыз, гёрюшгенче гюнлер-гечелер яхшы болсун», – деп къайтдыкъ.

.