Артдагъы йылларда совет девюрню сёгегенлер кёп болуп бара. Мен шогъар рази тюгюлмен. Гьар девюрню оьзюне хас шартлары бола. Арадан заман гетип, оьтген девюрюбюзню яхшы янлары бу девюрге гийирилип де турагъанны къайсыбыз да эслейбиз.

Мен бу макъаламда адамланы шо йылларда загьматгъа янашагъан кююн, ёлбашчы этип салагъанда не хасиятлагъа тергев этилегенни гьакъында айтма сюемен. Шо адамлар ишчилени гьайын да этип, оланы яшав гьалларын яхшылашдырмагъа бек къаст этип гетгенлер. Шоланы бириси Абдурагьим Абзагьирович Гьюсейнов эди.

 Оьрге элтеген канзилер

 Абдурагьим Гьюсейнов 1943-нчю йылда Эрпелиде тувгъан. Загьмат ёлун Капиркъумукъ школада муаллим болуп башлагъан. Бир макъалада язылгъан кюйде, ишге алсын деп арзаны ол оьмюрюнде бир керен, шо школагъа тюшегенде язгъан. Къалгъан гезиклерде ону оьр къуллукълагъа бажарывлу ишине гёре гётерип тургъан. Школаны директору, партияны райкомуну бёлюгюню заведующийи, Буйнакск шагьарны исполкомуну ёлбашчысыны орунбасары, сонг шагьарны партия комитетини секретары этилип сайлана ва канзиден-канзиге гётерилип тургъан.

Шо йылларда адамны белгили ерге ишге сала буса, Аткъай да айтгъанлай, «дарай элеклерден» чыгъара эди. Абдурагьим оьр ишлеге загьматгъа жаваплы янашагъангъа ва намуслу кютеген хасияты бар экенге салынгъан. Ол ишлейген ерде гьар заманда да низам болгъан.

Ону герти ёлбашчы экени Къоркъмаскъалада «Марковский» деген совхозгъа директору этилип салынгъанда ачыла. Бузулуп дамдагъыры чыкъма турагъан юзюмчюлюк хозяйствону ол аз заманны ичинде республикада алдынлы сыдралагъа чыгъара. «Ёлбашчы болмакъ учун айтардай пагьму тарыкъ тюгюл, къайсы пагьмуну да аслам яны – загьмат», – деп айта бола эди оьзю де.

1983-нчю йылда КПСС-ни ЦК-сыны башына Ю.Андропов геле. Ол ерлерде де ишге оьзю йимик янашагъан адамланы салмакъны талап эте. Кёп адам шо заманларда ишлеме къыйын деп тайды, Хасавюрт районну партия комитетини 1-нчи секретары этилинип салынгъан Абдурагьим буса шо ишни айрыча жаваплыкъ булан юрютдю. Партияны талаплары да, ону ишге янашыву да бир йимик эди. Ол бизге ишни алгъа элтеген янашыв тарыкъ деген ой булан ишледи.

Абдурагьим Абзагьирович кабинетде олтуруп ишлейгенлерден тюгюл эди. Тангда савунчу хозяйстволарда, сонг ашлыкъ къайтарывда, тюшге таба емиш бавларда, тюшден сонг емлер гьазирлейген ерде бола эди. Гечесин-гюнюн бир этип ишлеп турду. Эгер де гьали хозяйстволаны башчылары тахшагьарда яшап ишлей буса, алдагъылар авлакъларда къала эдилер. Неге тюгюл, райкомну 1-нчи секретары гелсе ва ишде тапмаса, лакъыр башгъача болма башлайгъанны англай эдилер.

 Хасавюрт бойдагъы «Корчагин»

 Хасавюрт районну хозяйстволарыны шо йыллардагъы башчыларыны эсделиклеринде, Абдурагьим эртенлер оьзлени уятагъан гезиклер болагъан-ны, ол ялсыз-рагьатсыз фермаланы, автохозяйстволаны, устаханаланы айланып, шоларда ёлбашчыланы тапмаса, гьалны къаравулчулардан таба билип гетегенни гьа­къында язылгъан. Ону ялсыз турушуна гёре буса да ярай, Хасавюрт районда огъар «Корчагин» деп ат такъгъан эдилер.

1986-нчы йылда ону булан янгы юрт хозяйство институтну битдирип гелген мени де ёлугъувум болду.

Оьзюм партияны члени тюгюл экенге, «райком гелсе билерсен» деген сёзлеге тергев бермей ишлеп турдум. Эрте язбаш, сют болдурувгъа оьтесиз тергев бар вакъти. Эндирейдеги колхозда 1 минг савулагъан гьайван бар, бизин хозяйствода 100 литр кем болса, сав районда да кемий.

Бир гюн колхозну председатели Абдулмуталим Дыдымов ва РАПО-ну ёлбашчысы Абдурагьим Бексолтанов да булан ол гьайванчылыкъ комплексге гирип гелди.

Салам да берип: «Баш зоотехник кимдир?» – деди. «Менмен», – деп алдына бардым.

– Сют неге аз?

–Сют август айда кёп болажакъ, – дедим, неге тюгюл мен ишлеме башлагъан 4 айны ичинде гьалны анализ этген эдим.

–Тангаладан тутуп сют болмаса, кемиген чакъысын сени башынга салажакъман, – деди. –­Англадынгмы?

–Англадым, сонг артыкъ болгъанда, хайырын бережекмисиз? – деп сорадым. Бир зат да айтмай, ол бурлугъуп гетди. Озокъда, сют артмагъа август айда башлады. Шо замангъа сыйырлар да къозлап, гьар гюн яхшы сют савула­гъан заман эди. Ол бир гелгенде:

«Сёзюнгде табулдунг, бер къолунгну», – деп, къысып къолумну да алып, гетди.

Ол ишге шолай янашагъангъа, натижалар да яхшы эди. Ону ишлейгенлени ва сынаву бар тамазалар булан гьаллашма сюегени не эди?.. Шо вакътилерде ишсиз адам ёкъ, бары да ишлей эдилер. Гюндюзлер ишде, ахшамлар ял алып турагъан адамланы яшаву йыл сайын яхшылашып турду.

 30 миллет яшайгъан районда

 Хасавюрт районгъа «Гиччи Дагъыстан» деп негьакъ айтмай, мунда 30-гъа ювукъ миллет яшай. Аслу ишинден къайры, Абдурагьимге шо вакътиде арагъа чыкъма турагъан миллетчиликге къаршы да ишлеме тюше. Ол жыйынларда: «Районну халкъы яхшы яшама сюе буса, олар татывлукъда яшап, биригип ишлеме герек», – деп айта бола эди. Ра­зисизликлени ол тезликде чечди, миллет аралыкъланы тюз кюйде юрютдю ва ишлеген чакъы заманны ичинде халкъланы арасында татывлукъ болдурулуп турду. Ол Дослукъну ордени булан савгъатлангъаны да негьакъ тюгюлдюр…

Абдурагьим Гьюсейнов хозяйстволаны ва иш къурумланы башында да ишге югюрюк адамланы гёрме сюе эди. Ол шолай этме де этди. Хозяйстволаны башчылары этип, гертиден де, топуракъны ва ишни сюегенлер салынды, олар да гечесин-гюнюн бир этип ишледи. Натижада, юртланы ва районну экономикасы да гёрмекли кюйде оьсдю.

Хасавюрт районну халкъы Абдурагьим Гьюсейновну эки керен Дагъыстанны Оьр Советини депутаты этип де сайлады, шо буса огъар этилеген абур-сый ва инамлыкъ эди.

Уллу ва къыйынлы районну гьалын яхшылашдыргъан, экономикасын артдыргъан бажарывлу Абдурагьим Абзагьировични къастлыгъы дагъы да оьрге гётерилме имканлыкъ бере: ону партияны област комитетини секретары этип чыгъара.

Олай ишлейгенлени районларда кёп заман къоймай эди. Гертисин айтма герек, шо йылларда къайсы адамны ишге сала буса да, «партияны элегинден» чыкъма герек эдинг. Демек, оьрге элтеген батгъычны бир басмасын да къоймай оьтме тюше эди. Шо яндан алгъанда, оьзюне 43 йыл болагъан Абдурагьим Гьюсейнов талаплагъа инг де къыйышагъан адам эди – пагьмулу, ишни сюе, гьакъыллы ва бажарывлу.

Ол гьар заманда да планлашдырылагъан социалист экономиканы ва илмуну бирикдирип ишлесе, гючлю производство къурма болагъанны яны эди. Муна экономиканы кёкге чюйме болагъан кюй деп айта эди.

Тек ону ойлары яшавгъа чыкъгъанча, арагъа «перестройка» гирди. Гючлю производство чу нечик де къурулмады, барлары да кепеклеге сатылды, кёбюсюню иши токътады, ташланды ва башалманлыкъ башланды.

«Дагъыстанны юрт хозяйствосуну ат къазангъан къуллукъчусу» Абдурагьим Гьюсейновгъа буса республиканы къушчулукъ тармагъына ёлбашчылыкъ этмеге таклиф этиле. Токъсанынчы йылланы башына «Дагптицепром» ишин 5 керенге тёбен тюшюрген, районлардагъы къуш фабриклер онгача есликде, бирлери ташлангъан. Огъар къушчулукъ тармакъ Дагъыстангъа тарыкъ экенни, ишни ёлгъа салмакъ учун харжлар ва далапчыланы акъчалары салынма герекни англатмакъ учун кёп къыйынлыкълардан оьтме тюшдю. Ол шо тармакъгъа этеген тергевюн Дагъыстанны юрт хозяйство ва сурсат ­ми­ни­с­­трни орунбасары болуп чыкъгъанда да токътатмай турду. 2002-нчи йылгъа шо тармакъ хайыр берме башлады.

 Талаплы ата

 Озокъда, яллыкъ билмей ишлейген адамны агьлю яшаву нечик болгъан экен деп эсигизге гелме бола. Уллу ишлени яда уллу коллективлени башын тутгъанлар къатты хасиятлы бола чы. Шо гьакъда мен ону уллу къызы Асият булан ёлукъгъанда сорадым.

–Биз яш вакътиде ол даим де бизин булан бола эди, бир-бир оюнланы ойнай эди, – дей Асият Абдурагьимовна. – Биз, ону авлетлери, эки къыз ва бир улан барбыз. Гиччиден тутуп, атабыз бизге тилни унутмагъыз, адабиятны сююгюз, адатланы юрютюгюз деп къаныгъа эди. Абзагьир эркъардашыбызгъа, къонакъ гелсе, уьйге гирип, артындан узатгъанча нетме герекни айта эди. Ону бизге айтардай урушагъаны да эсимде ёкъ, тек урушса да, тез гече эди. Биз уллу бола туруп, ону иши де кёп болду, оьзю де ишге берилип къалагъан адам эди чи. Биз яхшы охуй эдик, барыбыз да школаны алтын медаллагъа битдирдик, илмуланы кандидатлары болдукъ. Мен тарихи факультетни, къызардашым Айида буса экономическийни битдирген. Уланкъардашыбыз Абзагьир Дагъыстанны юрт хозяйство министри болуп да турду. Атабыз бизге гёрсетип болмагъан сюювюн торунларына гёрсетме уялмай эди. Бек сюе эди оланы. Олар да арив охудулар, оьр билимлер алды, яхшы ишлеге тюшдю. Айида къызардашыбыз Тотурбий Тотурбиевни уланына барды, оланы да Тотурбий деген уланы оьсюп тура.

Атабыз авруйгъанда гелинибиз авур эди, ол улан болажакъ деп англагъанда, оьзюню атын къой­гъанны сюйдю. Уланыбыз ол гечинип 3 айдан сонг тувду, гьали Абдурагьим Абзагьирович Гьюсейновгъа да 8 йыл бола. Яхшы охуй, аты йимик оьзю де атабызгъа ошагъанны сюебиз…

Аллагь буюрса, шолай болар. Неге тюгюл, ону ичинде де бажарывлу, гьаракатчы, ишни сюеген, къыйынлыкъланы оьте туруп, халкъны яшавун яхшылашдыргъан ва атын унутулмас ерге чыгъаргъан уллатасыны къаны бар…