Солтансайит Къазбековну 130 йыллыгъына

Дагъыстанда Совет гьакимиятны токъташдырыв учунгъу ябушувну гёрмекли ёлбашчысы, Темиркъазыкъ Кавказны ва Дагъыстанны Оборона советини председатели, РКП (б)-ни обкомуну члени Солтансайит Устар-ханович Къазбеков 1893-нчю йылны 10 (23)-нчу сентябринде Терик областны Хасавюрт округуну Умашавул деген гиччирек юртунда тувгъан.

Солтансайитни яшлыгъы талайсыз болгъан. Демек, яшны оьмюр чагъы 7 йылгъа янгы тармашгъанда, ону анасы Рабият Къаннавурова гечине.

Эндирейдеги уьч йыллыкъ школаны Солтансайит 2 йылдан битдире ва школадан ол орус тилни билеген болуп чыгъа. 1905-нчи йылда Солтансайит Владикавказ шагьардагъы 1-нчи реальный училищеге тюше ва шону 1913-нчю йылда битдире.

Билим алывун Солтансайит Ново-Александровск юрт хозяйство ва агъачлыкъ институтунда давам эте (охув ожакъ Варшава шагьарны ягъасында ерлешген болгъан). Институтда Солтансайит булан бирче поляклар, оруслар ва оьзге миллетлени вакиллери де охуй.

1913-нчю йылны ахырында, 1914-нчю йылны башында Варшавада ишчи халкъны пача гьакимиятгъа къаршы гючлю баш гётеривлери бола. Шо агьвалатларда актив кюйде ортакъчылыкъ этгени учун Солтансайит Къазбековну институтдан тайдыра, тек биревлени гьай этивлерини натижасында огъар охувун узатмагъа ихтияр бериле.

1914-нчю йылда Биринчи дюнья­ даву башлана. Солтансайит охуйгъан институтну Харьков шагьаргъа гёчюре. Россияны оьзге шагьарларында йимик, мунда да инкъылап алатолпаны ювукълашып гелегени гьис этиле. 1915-1916-нчы йылларда Солтансайит Къазбековну ва башгъа дагъыстанлы студент Мирзабек Ахундовну сиптечилиги булан Харьковда Бусурман къатынланы союзу къурула. Сонг да, оланы жагь-жигерли айланышы булан тюрлю-тюрлю темалагъа гёре студентлер оьтгереген вечерлерден ва гёрсетеген спектакллерден тюшген харжгъа межитни янында дёрт класлы школа да ачыла.

Дагъы да айтсакъ, шо эки де студент Харьков шагьардагъы оборона предприятиелерде загьмат тёгеген уьзбеклени ва къыргъызланы арасында инкъылап иш юрюте. Шо заман харьковлу ишчилерден, студентлерден ва бусурман солдатлардан оьзюню программасы булангъы яшыртгъын бёлюк къурула.

1917-нчи йылда Россияда Февраль инкъылап бола. Дёртюнчю курсда институтдагъы охувун бёлюп, Солтансайит­ ватанына алгъасай. 1917-нчи йылны март айында Хасавюртда ишчилени ва солдатланы совети чалыша. Ерли бай-бийлер буса Заманлыкъ гьукуматны – ватандаш исполкомну къургъан.

1917-нчи йылны май айында Солтансайит Къазбеков булан Хасавюрт округгъа Аштархандан Зайналабит Батырмурзаев ва Къазандан хамаматюртлу Умалат Жамболатов къайта. Гелив-геливю булан Зайналабит Батырмурзаев Хасавюртда «Танг Чолпан» деген маданият-ярыкъландырывчу жамиятны къура. Огъар Солтансайит Къазбеков, Шихмурза Деветов, Умалат Жамболатов, муаллим Абдуллатип Салимханов ва оьзгелер гирелер. Жамиятны членлери аслу гьалда халкъны арасында англатыв иш юрютелер. Олар солдатланы алдына чыгъып­ сёйлейлер, пачаны тахдан тюшюргенден сонг тувулунгъан гьалны гьакъында айталар.

Янгыз лакъырлашывлар ва лекциялар булан гьаракатны асувлу этмеге бажарылмайгъаны аян бола. Китаплар, газетлер, журналлар тарыкъ. Шоланы басмадан чыгъарыв ишни янгыз Темир-Хан-Шурада онгарып бола. Уллубий Буйнакскийни ёлбашчылыгъыны тюбюнде Дагъыстан ярыкъландырывчу-пропаганда бюро къурула деген хабарны эшитип, май айны ахырында Солтансайит Къазбеков Темир-Хан-Шурагъа геле. Бюрону членлери Уллубий Буйнакский, Гьарун Сайитов, Солтансайит Къазбеков, Зайналабит Батырмурзаев, Гьамит Далгьат, Мирзабек Ахундов ва Магьаммат Далгьат бола.

Бюро ана тиллерде газетлер ва журналлар чыгъарывда кёп уллу иш эте. Зайналабит Батырмурзаев ва Солтансайит Къазбеков «Танг Чолпан» деген къумукъ жур­налны басмагъа гьазирлемеге ги­ришелер. Журналны биринчи но­мери 1917-нчи йылны 20-нчы августунда чыкъгъан.

Октябр инкъылапны Солтансайит Къазбеков уллу ругьланыв булан къабул эте. 1918-нчи йылда Дагъыстанда Совет гьакимияты токъташдырыла. Ерли ватандаш исполкомну орнун тутагъан Дав-инкъылап комитетни къурув Тавланы элини яшавунда агьамиятлы агьвалат болуп токътай. Солтансайит комитетни халкъгъа билим берив бёлюгюню заведующийи этилип белгилене. Шо жаваплы къуллукъда Солтансайит Совет гьакимиятны халкъгъа билим берив булан байлавлу къарарларын яшавгъа чыгъармакъ учун бары да гьюнерин, пагьмусун, сынавун ва гючюн-къуватын салып чалыша. Натижада ол Темир-Хан-Шурада халкъ муаллимлени гьазирлейген къысгъартылгъан курсланы ача.

1918-нчи йылны июль айыны ахырында инкъылапны тыш ва ич душманларыны басгъыныны натижасында Дагъыстанда Совет гьакимияты заманлыкъгъа тозула. Дав-инкъылап комитет яшыртгъынлыкъда ишлей.

Солтансайит Бакюге гетмеге токъташа. 1918-нчи йылны декабр айыны орталарында ишде «Бакю ишчи конференция» деген хас даим иш гёреген къурум къурула. Шогъар шагьардагъы заводланы, фабриклени ва шолай оьзге предприятиелени ишчилери гире. Бакюге гелген биринчи гюнюнден тутуп, Солтансайит башлап шо къурумну президиумуну членине кандидат, сонг члени бола. Олай да, Солтансайитни Ругьулла Ахундов башчылыкъ этеген азербайжан сол эсерлени-интернационалистлени ёлбашчылыкъ группасына сайлай.

Бакюдеги предприятиелерде Солтансайит кёп уллу иш юрюте. Ол жыйынларда сёйлей, Совет гьакимиятны янгыртмагъа чакъыра.

Конференция генгешлеринде де кёп керенлер сёйлей. Ол даим загьматчыланы ихтиярларын ва талапларын якълай.

1919-нчу йылны сентябр айында дагъыстанлыланы деникинчилеге къаршы башгётеривю башлана. Шо шатлы хабар чалтлыкъда Бакюге де етише. Къызыл комитетни бюросу башгётеривге ёлбашчылыкъ этмек учун Бакюдеги обкомну членлерин Дагъыстангъа онгармакъ деген къарарны къабул эте.

Темиркъазыкъ Кавказны халкъ­ларына аты генг кюйде белги­ли Солтансайит Къазбеков РКП (б)-ни крайкомуну таклифине гёре обкомну составына гийириле.

Лаваша юртгъа Солтансайит Къазбеков 1919-нчу йылны октябр айыны башында геле. Партияны край комитетини тапшуруву булан Оборона совети къурула. Советни составына 2 ругьани, тав мажлисни 5 вакили ва обкомну 10 члени гире. Бара-бара Советде большевиклени гьалы гючлене ва 17 адамгъа етише.

1920-нчы йылны февраль айында оьтгерилген генгешде Темиркъазыкъ Кавказны ва Дагъыстанны Оборона советини председатели этилип Солтансайит Къазбеков сайлангъан. Шо жаваплы къуллукъда ишлейгенде Солтансайит башгётеривчюлени сыдраларын сыкълашдырмакъ учун кёп гючюн-къуватын тас эте ва кёп къыйын тёге. 1920-нчы йылны башына Дагъыстандагъы башгётеривчюлени бары да отрядлары Оборона советни ва РКП (б)-ни обкому оьтгереген чараланы якълай болгъан.

Россияны оьзге областларындан башгётеривчюлеге кёмекге харж, савут ва шолай оьзге дав матагьлар гелип тербей. Темир-Хан-Шура фронтда Гьамит Далгьатны ва Н. Гавриленкону отрядлары деникинчилеге къаршы ябушув башлай.

Большевиклени таъсир этивю гючлене барагъаны Дагъыстангъа деникинчилеге къаршы ябушмагъа гелген тюрк офицерлени хошуна гелмей. Нури-паша ва ону айланасындагъылар Азербайжанда мугькамлашгъан ёл-ёрукъланы Дагъыстанда токъташдырмагъа айлана болгъан. РКП (б)-ни Да­гъыс­тан обкому олагъа къаршылыкъ билдире, тек Нури-паша енгилмей. Муна шо замандан тутуп, большевиклени ва тюрк офицерлени арасында ябушув башлана.

Оборона советни муратларын толу билген сонг Казим-бей ону членлерини атына къара къоркъувлар берип, кагъызлар яза. Деникинчилер булан тюпден таба заманлыкъгъа ярашывлукъ этмеге къарала. Шо негетлени гьакъында эшитген Солтансайит кагъыз язып, Казим-бейни Оборона советни ахшамгъы генгешинде халкъ арада юрюлеген хабарлагъа гёре толу англатывлар бермеге чакъыра. Солтансайит­ни шолай этмеклигини себеби: тюрк офицер Казим-бей Бакюден Дагъыстангъа башгётеривчюлеге кёмек этмеге йиберилген болгъан, тек ол яшыртгъын душман экени сонггъа таба билинген. Казим-бейни кёмеги булан 1920-нчы йылны 5-нчи мартда гече РКП (б)-ни Дагъыстан обкомуну бары да членлери есир этиле.

Лавашада болгъан ишни гьа­къын­да эшитип, Оборона советге аминли башгётеривчюлени отрядлары шо юртгъа багъып алгъасай. Оьзю этген пышдырыкъны арты гелмейгенни гёрюп, оьзюне ва шолай оьзге тюрк асгерлеге тувулунгъан къоркъунчлукъну гёз алгъа тутуп, Казим-бей есир тюшген большевиклени азат этмек деп буйрукъ бере, тек оланы арасында Солтансайит болмагъан.

Экинчи гюн Лавашадан оьтгенде, Урма юртну къаршысында ёл ягъада Солтансайитни сюеги табылгъан. Душманлар ону гюллелегенлер.

Инкъылапны инамлы уланы Солтансайит Къазбековну вагьши кюйде жанын къыйгъаны деникинчилеге, тюрк интервентлеге ва ич душманлагъа къаршы бютюн башгётеривге себеп бола. Дагъыстанлылагъа кёмекге XI Къызыл Армия алгъасай. Умуми гьаракат этивню натижасында къара халкъны оьжетли душманлары тюп бола. Шо хадиргюнню Солтансайит де гёрмей. Ол инкъылапны умутларын бютюн этемен деп оьзюне 24 йыл болагъан­да жанын къурбан этген. Шо къысгъа оьмюрюн, ялынлы инкъылапчыланы макътавлу сыдраларында гёрмекли ерни тутуп, Солтансайит Устарханович Къазбеков Дагъыстанны загьматчыларын азат этив, эркинлик учунгъу ябушувгъа багъышлагъан. Ону аты охув ожакълагъа, орамлагъа ва районгъа да къоюлгъан.