Арт заманлар балжибинни меселинде чалышып савлай оьмюрюн йиберген ва моллукъ болдурагъан жигерли адамланы аты алдын йимик кёп тутулмай. Шо гьакъыкъатны эс этгенден берли , оьзлеге элни мол макътаву тийишли адамланы гьакъында къолай язмакъны тюз гёрдюм. Бу мурадымны яшавгъа чыгъармакъ учун, мен юрт хозяйство илмуланы саламат ва санлы алими Темирболат Билалович АЛИБЕКОВГЪА ёлукъма токъташдым.
Эсге геле заманлар…
Ол Буйнакскидеги 5 къабатлы уьйлени биринде яшайгъанны ахтарып билдим. Уьйдедир деген умут булан къаттыгюн 4-нчю къабатгъа гётерилдим. Къагъаман эшикни, гьеч бир сес ёкъ. Телефон сёйлеп сама къарайым деп айлана турагъанда сабур кюйде оьрге канзилер булан гётерилип гелеген уллу адамны эс этдим. Бираз ювукъ бола туруп, мен огъар: «… Темирболат-агъав, не яхшы рас болдугъуз хари. Сизге ёлукъмагъа деп гелгенмен…» −дегенде, ол: «Геле буса, къонакъ гелсин! Яхшылыкъгъа гелсин!..» −деп мени булан саламлашды, сорашды. «Уьйге гирейик!» −деп, ол къолундагъы сумкасын ерге салып эшикни ачды.
Мен бу ерде ол бир гьавур тик канзилерден къолунда «югю» де булан токътамай гётерилгенине тамаша болдум. Шону сезгендей болуп, ол: «…къартлыкъгъа къайпанмайым деп къасткъыламан. Айланышны кёп сюемен»… −деп, стол артда олтуруп, лакъыргъа гиришдик. Ол мени соравларымны «анавуна» гёре «манавун» гьазир англайгъанына да тамаша кепим гелди. Болмас йимик де тюгюл чю дагъы! Огъар бу йыл 90 йыл битген.
Ол къартындан къадиси кёп деп айтыла гелген Тёбен Къазанышда 1933-нчю йыл тувгъан. Оьзлени уллу агьлюсюню башындан оьтген агьвалатланы гёзден гечире туруп, Темирболат-агъав оьзюню атасы Билал къолунда берекети, башында терен гьакъылы бар адам экенни эсгерип, бираз кюстюн де болду.
– Оьзюне 12 йыл болагъанда атамны Тюркиягъа ругьаниликге охумагъа йиберген болгъан. Истанбулда охуп апендилик (эфенди) даража да алып, оьзюне 25 йыл болагъанда ата юртуна къайтгъан. Ол белгили алим Абусупиян Акаев булан бек ювукълукъ юрютген. Ярыкъландырыв ишге оьзюню кёп заманын ва гючюн бакъдыргъан.
– Мен ярлыкълары кёп уллу агьлюде оьсгенмен. 6 яш бар эдик. Атабыз барыбызны да охувгъа иштагьландырды. Къызардашларымны 4-вю де муаллимлер эди. Агъам Алибек бир вакътини ичинде эки институтда охума амал этмеге бажаргъан эди − сельхозну да, пединститутну да. Юртлулар атабыздан гьакъыл ва насигьат сорап гелеген кюйлер бек арив эсимде къалгъан… –дей ол.
– Сизге бавгъа, илмугъа иштагьлыкъ къайдан гелди? – деген соравума жавап бере туруп, ол оьзюню уллатасы Алибек бавгъа, бахчагъа гьаваслы болгъанны, ол, сонг оьзюню атасы Бетавулну къургъакъ бир бетине кюреге бав салгъанны, шо да негьакъ болмагъанны, демек, кюреге къургъакъгъа чыдайгъан терек экенни, оьзю лап яш чагъында шонда терекге, бавгъа башлап «гьашыкъ» болгъанны, къыйма да шонда уьйренгенни бек иштагьы гелип хабарлады. Оьзюне де бавгъа гьаваслыкъны биринчи сеслери шонда сингенни де айтды.
Школаны битген сонг Темирболат Алибеков Дагъыстан юрт хозяйство институтну агрономлар гьазирлейген факультетине тюше. О заманлар агрономну абуру кёп уллу да болгъан. О вакътиги ишлени эсгере туруп, ол оьзю булан охугъан бугленли Хасболат Гьажини атын да уллу гьюрмет булан эсгерди (мен де бугленли экенге болма ярай).
– Шону мен битдим илмулу агроном деген касбу алып. Демек, янгы сортлар чыгъарагъан ёлну тутгъан къуллукъчу болдум. Илмуну югъу бар бу касбуну дагъы да охуп камиллешдирмесе болмас деген гьакъылгъа гелдим. Шоллукъда, Къабарты-Балкъар университетинде къошум билим алдым ва юрт хозяйство илмуланы кандидаты деген алимлик атгъа ес болдум, – деп, ол, лакъырын узата туруп, институтда охугъан сонг башлап Къадарда оьзю агроном болуп ишлеген кюйню эсге алды. Арадан 1 йыл оьтюп, ону Буйнакскиде емиш оьсюмлюклени сынав станциясына илму къуллукъчу гьисапда чакъыра.
1974-нчю йыл «Дагъыстанны тав, тюз бойларында алманы ерли сортларыны биология якъдан хаслыкълары ва хозяйство якъдан къыйматлыгъы» деген темада диссертация яза, Мичуринни атындагъы Пачалыкъ юрт хозяйство академияда илмуланы доктору бола. Алибек Билалович язгъан маъналы илму асарланы, китапланы санаву 200-ден оьте.
– Ишни илму булан аралашдырып ва барышдырып юрютмеге тынч болмай. Ону билегенлер бек англай. Сен этеген ишни къыйматын иш натижа булан бирге илму языв булан да ташдырып исбатламаса, асув аз йимик болуп гёрюнюп де къала. Мен оьз заманында савлай уьлкени оьлчевюнде оьтгерилеген илму генгешлени, конференцияланы барысына да дегенлей чакъырылып баргъанман ва гёрмекли докладлар да этгенмен. Шо себепден Россияда кёп ерлердеги бавчу-алимлер мени яхшы таныйлар, −дей туруп, Темирболат-агъав магъа 3 тюрлю китапны гёрсетди. Шоланы язып басмадан чыгъаргъан дюньягъа яхшы белгили академик-селекционер Е.Н. Седов. Бир китабын ол Т. Алибековгъа атап язып йиберип гелгени де кёп затны англата. Китапланы бирисини ичинде лап алгъа Темирболат Билаловични суратын да ерлешдирип, бек маълуматлы макъаланы салгъанын гёргенде мен ичимден алай къувандым.
Алманы 21 сортун чыгъаргъан
Лакъырыбызны барышында бир сортну чыгъара туруп нечакъы заман къалагъаныны гьакъында да сёз болду.
– Мен алманы 21 тюрлю сортун чыгъаргъанман. Бир сортну, гиччи урлукъдан чыгъарып, сынап уллу этмеге масхара иш тюгюл. Шогъар лап азындан, 30 йыл сама гьажат. Чыгъаргъанынгны герти кюйде исбат этмек учун да ташдырагъан язывлу далиллер де герек. Сонг шону Москвадагъы алимлени комиссиясы да тергей. Сортну барлыгъы шондан сонг ташдырыла ва яймагъа, дагъы да англашдырып айтгъанда, бавлар салмагъа изну шо заман бериле, − дей туруп, ол оьзю чыгъаргъан сортлу алмаланы бир тайпасындан сибир якъларда бавлар салынгъанын англатды. Шонда-гъылардан оьзюне бу сорт саялы макътав ва баракалла кагъыз гелгенин исбат этди. Темирболат-агъав чыгъаргъан сортлардан Буйнакск, Хасавюрт, Сергокъала районларда, Оьр Къазанышда хыйлы ерлеге бавлар салынгъан.
Оьзю чыгъаргъан сортлардан лап аривлерин санай туруп, ол… «Дагестанская зимняя», «Казанмененская», «Юбилейная Алибекова», «Билал», «Умзагьрат», «Горная» деген алмаланы, «Бетавульская», «Дагес-танская летняя», «Бергамот Дагестана», «Буйнакская» деген гьармутланы атларын айрыча агьамият берип эсгерди. Бир арада Т. Алибеков сынав станцияны топуракъларында салгъан сайламлы бавланы гьар гектары 500-800 центнер емиш берип тургъан.
Бу ерде бираз тезде сынав станциягъа Магьачкъаладан гелген хас комиссия 5 гектар чакъы ердеги харапланма турагъан бавну тереклерин чыгъарып тайдырмагъа тарыкъ деп «гьукму» чыгъара. Шону англап, кёпню гёрген Темирболат-агъав оьзю шогъар бютюнлей къаршы экенин англата. Баягъы, иш бажарылар йимик тюгюлню сезген бу алим, гьали де «къавжар» йимик даражада тюгюл бавну сакъламакъ муратда оьзтёрече чара гёрмеге токъташа . Бу ишни болгъан кююн магъа бир ювугъум хабарлагъан эди. Мен о гьакъда Темирболат-агъавгъа къырыйын чыгъарып сорап да къарадым.
– Болгъан эди шолай. Билемисен, бала тереклерден бав этмеге кёп къыйын, кёп заман гьажат бола. Шону артын-алдын ойлашмай яда ямай тозуп къоймакъны мен терс гёремен деп тутдум. Гьасили, оьз кисемден акъча берип, тереклени гьалын билеген бутавчулар да табып, шо бавну янгыртма, сакълама амал этдим. Шондан сонг нечесе узакъ йыллар шо бав тизив тюшюм де берип турду. Эсгерилген бавну бир-бир къалды-къулдусу буссагьат да бар. Юрекден илгьам салып этген къуллукъну тереклер де яхшы сезегенине, берекетли къайтарышын этегенине мен мюкюрмен, …, дей «Дагъыстанлы Мичурин».
Гьаманлыкъ гьавум–емиш бавум
– Гьар кимни яшавда оьзюню ери, ушатагъан санияты бола. Бавчулукъ магъа Аллагь буюргъан касбу экенине мюкюрмен. Узун сёзню къысгъасы, мени гьаманлыкъ гьавум – мени емиш бавум. Алдындагъы гюнлер мен сынав станциядагъы къуллугъумну тувардым, демек, станцияны баш илму къуллукъчусуну ишин къойдум. Уллу болгъанман. Тек ата юртум, мени алма бавларым юрегимни даим тарта ва къувзата, – деди уллу хаты ва аты булангъы алим Алибеков.
Ол уланы Алибек оьзюню ёлун танглагъанына, ол да оьзюню йимик бавлар булан табиатны торлайгъанына хош бола.
Россия Федерацияны ат къазангъан чалышывчусу, юрт хозяйство илмуланы доктору, профессор Темирболат Алибековгъа бавчулукъ булан машгъул илмучулар уллу гьюрмет булан «Дагъыстанлы Мичурин» деп айтагъаны да кёп затны англата. Ери гелгенде айтып къояйым, алим ва за-а-лим гиши Иван Владимирович Мичуринни аты хыйлы ерлеге, илму ожакълагъа къоюлгъан, огъар эсделиклер де салынгъан. Олай болгъанда, «Дагъыстанлы Мичурин» деп оьзюне къошум ат къоюлгъан бизин къайратлы къумукъ алимге де шо кепде абур этилсе, бир де кёплюк этмес эди деп эсиме геле.
Ич табиаты тангны чыгъы йимик таза, саламат, сав туруп оьмюр сюрген Темирболат-агъав дюньяны оьсюмлюклер булан безевге, яхшылыкъ булан ниъмат яратывгъа бары гьюнерин ва яшавун багъышлагъан, гертиден де, оразлы адам. Шулай берекетли асил адамлагъа бу бизин берен дюнья ва женнет бавлар нечакъы да гьалалдыр.
Оьзюню оьмюрюню узакълыгъы, савлугъуну яхшылыгъы не затдандыр деп сорагъанда, Темирболат Билалович, мен китапгъа къарап чыкъгъынча оьзю этип экибизге де алып гелтирген чайын, сабур кюйде уртлай туруп: «Гьей къулум Абдулла, дюньяны дынкъы кёп. Шону дынкъларына «дарман» эте яратывчу къасты булангъы гьакъыллы адамлар.» Таза адамлар, гьалал адамлар табиатны тозма тюгюл, тизме белсене. Бырында гьакъылтёбе Гиппократ: «Сыркъавланы, аврувланы багъа эмчи, доктор, сав эте Табиат»,… деп негьакъ айтмагъан. Мен сюемен бизден сонггъу наслулар да табиатны тюрлендирегенлерден болгъанны. Булай алгъанда, о чу бары махлукъну ортакъ маканы, воллагь, атасы да, анасы да дюр, − деди ол.
Гьакъыллы калималар! Бизин бары да тамазаларыбыз да Темирболат-агъав йимик арив негетлеге «егилсе», оланы хадирин яш наслулар да билсе, олардан уьлгю де алса, дюньябыз, в−а−я не тюзелер эди, не айынар эди дагъы!
